Έκτωρ-Ξαβιέ Δελαστίκ
Φυσικός Εφαρμογών, Υ.Δ. Τμήματος Ιατρικής του Πανεπιστημίου Πατρών
Προκαταρκτικά αποτελέσματα έρευνας μπορεί να σημάνουν το τέλος της προσθήκης αντιπυρικών χημικών κατά την κατεργασία βαμβακού, ένα μέτρο που αποτελεί σημαντικό όρο για την αντιπυρική ασφάλεια των εργοστασίων και των υφασμάτων. Ας δούμε λοιπόν πρώτα το πλαίσιο στο οποίο αυτά τοποθετούνται, το οποίο είναι ένα νήμα που διαπερνά την ιστορία της βιομηχανικής επανάστασης και των σύγχρονων πόλεων.
Όταν σκεπτόμαστε τη Βιομηχανική Επανάσταση, μια από τις πιο ισχυρές εικόνες μετά την ανάπτυξη των βιομηχανικών ατμομηχανών είναι ο τομέας της κλωστοϋφαντουργίας. Αποτέλεσε μια κομβική εξέλιξη για πολλούς ιστορικούς λόγους, από την αλλαγή της σύνθεσης του πληθυσμού στη Βρεττανική ύπαιθρο μέχρι την ενίσχυση της μαζικής συμμετοχής των γυναικών στη βιομηχανική παραγωγή.
Πρόκειται ταυτόχρονα για μία από τις βιομηχανίες με βαρύ παρελθόν όσον αφορά τις πυρκαγιές εργοστασίων, γεγονός που οφείλεται σε σημαντικό βαθμό στην ίδια την εύφλεκτη φύση του βάμβακα. Κατ’ αρχάς, κατά την ίδια την επεξεργασία σε νήμα, οι μπάλες βαμβακιού δεν είναι απλώς εύφλεκτες: η ίδια η υφή τους σημαίνει πως κάθε προσπάθεια να σβήσουν με νερό μάλλον θα αποτύχει, καθώς αυτό δε θα εισχωρήσει περισσότερα από λίγα εκατοστά μέσα τους. Είναι εφικτό μάλιστα να βυθιστεί μια φλεγόμενη μπάλα βαμβακιού σε νερό, να σβήσουν τα εξωτερικά της στρώματα, και όταν αποσυρθεί να αναφλεγεί εκ νέου από τη θερμότητα στο εσωτερικό της.
Η επικινδυνότητα των εργοστασίων κατεργασίας βαμβακιού μπορεί να εκτιμηθεί με κάποια δυσκολία από τα αρχεία των ασφαλιστικών εταιριών κατά την περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης στη Βρεττανία [α]. Βλέπουμε πως ήταν τέτοιες οι αποζημιώσεις για πυρκαγιές όπου τα ασφάλιστρα δεν έφταναν για την κάλυψή τους, οδηγώντας σταδιακά σε αναμορφώσεις του τομέα της ασφάλισης.
Η ίδια η επεξεργασία του νήματος σε ρούχα δεν ήταν χωρίς κινδύνους όμως. Ιστορική παραμένει μέχρι και σήμερα η πυρκαγιά στο εργοστάσιο “Triangle Shirtwaist Factory” στο Μανχάτταν της Ν. Υόρκης στις 25/3/1911. Οι επικίνδυνες συνθήκες εργασίας και η έλλειψη στοιχειωδών μέτρων ασφαλείας οδήγησαν στην ενίσχυση του διεθνούς σωματείου του κλάδου (ILGWU) και στη νομοθέτηση μιας σειράς κανόνων ασφαλείας για τους χώρους εργασίας.
Ταυτόχρονα, η βιομηχανική επανάσταση δε μπορούσε παρά να συνεισφέρει στη γιγάντωση των μεγαλουπόλεων, ώστε εργατικές κατοικίες να καλύπτουν τις ανάγκες σε μαζικό εργατικό δυναμικό. Το γεγονός αυτό από μόνο του σημαίνει πως κάθε πυρκαγιά δεν αφορούσε πλέον μια μοναχική αγροικία, ή ένα εργοστάσιο, ή έστω ένα κτιριακό συγκρότημα, το οποίο μπορούσε να αφεθεί να καεί ολοσχερώς μέχρι να σβήσει. Αποτελούσε πλέον ένα συλλογικό κίνδυνο, με πολύ εκτεταμένες δυνητικές συνέπειες. Το γεγονός αυτό άφησε τη σφραγίδα του στη δημιουργία, επέκταση, στελέχωση, και στο δημόσιο χαρακτήρα των πυροσβεστικών υπηρεσιών [β], καθώς έγινε γρήγορα σαφές πως τέτοια “ιδιωτικά συμβάντα” έπρεπε πλέον να έχουν δημόσια αντιμετώπιση και προστασία.
Μέχρι σήμερα, κατά την κατεργασία του βαμβακιού χρησιμοποιούνταν μια πληθώρα αντιπυρικών για όλους τους παραπάνω λόγους, καθώς το λευκό βαμβάκι που χρησιμοποιείται είναι όπως περιγράψαμε εξαιρετικά εύφλεκτο. Είναι όμως γνωστές ποικιλίες καφετί βάμβακα οι οποίες έχουν σημαντικές αντιπυρικές ιδιότητες.
Στις 18/1/2023 δημοσιεύτηκε έρευνα στα πλαίσια της οποίας διενεργήθηκαν διασταυρώσεις ποικιλιών βαμβακιού ώστε να επιτευχθούν ποικιλίες λευκού χρώματος, κατάλληλες για παραγωγή υφασμάτων, οι οποίες να έχουν κληρονομήσει την αντιπυρική βιολογία που θα θέλαμε [γ]. Η έρευνα προχωρά ακόμα σε μία προσπάθεια γενετικής ανάλυσης ώστε να γίνουν εκτιμήσεις για το μηχανισμό και τις ουσίες που δίνουν αυτή την εξαιρετικά χρήσιμη και σημαντική ιδιότητα, η οποία θα μπορούσε να μειώσει ή και στο μέλλον να υποκαταστήσει την προσθήκη τεχνητών χημικών.
Στο πιο εντυπωσιακό μέρος της έρευνας, υφασμάτινες ταινίες από τις διάφορες σειρές βάμβακα αναφλέγησαν από τους ερευνητές, με τις νέες, πυρίμαχες σειρές να μη γίνονται παρανάλωμα του πυρός. Ένα αποτέλεσμα που μπορεί να έχει μεγάλη σημασία για τους εμπλεκόμενους τομείς της βιομηχανίας, για την καθημερινή ασφάλεια των χώρων εργασίας ολόκληρης της αλυσίδας παραγωγής, αλλά και ακόμα σημαντικότερο για το περιβάλλον που θα κληροδοτήσουμε στις επόμενες γενεές.
[α] Pearson, R. (1992). Fire insurance and the British textile industries during the Industrial Revolution. Business History, 34(4), 1–19. https://doi.org/10.1080/00076799200000114
[β] Lincoln, A. (1885). A history of all the fire companies ever formed in Windham, Conn. Willimantic Chronicle Print.
[γ] Thyssen, G. N., Condon, B. D., Hinchliffe, D. J., Zeng, L., Naoumkina, M., Jenkins, J. N., McCarty, J. C., Sui, R., Madison, C., Li, P., & Fang, D. D. (2023). Flame resistant cotton lines generated by synergistic epistasis in a magic population. PLOS ONE, 18(1). https://doi.org/10.1371/journal.pone.0278696
