Αν υπάρχει ένας χώρος όπου κάποιος μπορεί να γίνει κυριολεκτικά ένα με τον κόσμο της επιστήμης, να ταξιδέψει σε άλλους πλανήτες σαν βρίσκεται μέσα σε διαστημόπλοιο ή να έρθει πρόσωπο με πρόσωπο με δεινόσαυρους είναι το νέο ψηφιακό πλανητάριο στο Ίδρυμα Ευγενίδου. Στην έναρξη της λειτουργίας του νέου site της Ναυτεμπορικής ο διευθυντής του νέου ψηφιακού πλανηταρίου δρ. Μάνος Κιτσώνας μας αποκαλύπτει τα μυστικά του εντυπωσιακού θόλου που μας ταξιδεύει στον χώρο και τον χρόνο του Σύμπαντος και μας μιλάει για τα σχέδια αναβάθμισης του που θα πραγματοποιηθούν το προσεχές καλοκαίρι.
Η συνέντευξη σας συμπίπτει με την έναρξη λειτουργίας του νέου site της Ναυτεμπορικής που ενσωματώνει όλες τις νέες τεχνολογίες και εφαρμογές που απαιτούνται στον συνεχώς εξελισσόμενο κόσμο του Διαδικτύου. Θα ήθελα να εκμεταλλευτώ αρχικά όχι την ιδιότητα σας ως διευθυντή του Πλανηταρίου αλλά τις σπουδές σας ως ηλεκτρολόγος μηχανικός και μηχανικός υπολογιστών για να σας ρωτήσω αν όταν παίρνατε το διδακτορικό σας φανταζόσασταν την εξέλιξη της τεχνολογίας τόσο στο επίπεδο της καθημερινότητας της ζωής μας όσο και σε πιο εξειδικευμένα πεδία όπως για παράδειγμα, στην αποστολή ενός drone που πετά στον Άρη και μας στέλνει εικόνες και δεδομένα.
Tόσο κατά τη διάρκεια των προπτυχιακών μου σπουδών όσο και κατά τη διάρκεια του διδακτορικού μου έβλεπα ότι εξελίσσονταν σε ερευνητικό επίπεδο διάφορες ενδιαφέρουσες και εντυπωσιακές τεχνολογίες που είδαμε τελικά να εμφανίζονται τα επόμενα χρόνια αλλά δεν μπορούσαμε να φανταστούμε πόσο γρήγορα θα γινόταν η υλοποίηση τους και πόσο γρήγορα θα εξαπλώνονταν. Όμως η αλήθεια ότι σε ερευνητικό επίπεδο οι περισσότερες από τις σημερινές τεχνολογίες με τον ένα ή τον άλλο τρόπο γίνονταν ως μαθήματα ή ερχόμασταν σε επαφή μαζί τους στο πανεπιστήμιο από την δεκαετία του 1980 χωρίς ποτέ βέβαια να φανταστεί κανείς ότι τεχνολογίες όπως οι οθόνες αφής, τα κινητά τηλέφωνα με τις διάφορες εφαρμογές ή ακόμη και η τεχνητή νοημοσύνη θα εισέρχονταν τελικά με αυτό τον τρόπο στην ζωή μας. Είναι δύσκολο να γίνονται τέτοιου είδους προβλέψεις γιατί πολλές ιδέες που αναπτύσσονται στα εργαστήρια παραμένουν τελικά εκεί και δεν ολοκληρώνεται η υλοποίηση τους η οποία συχνά συνδέεται με την εμπορικότητα που μπορεί να έχει μια αναπτυσσόμενη τεχνολογία.
Πάντως μπορώ να ομολογήσω ότι δεν μπορούσα να φανταστώ ότι διάφορα πράγματα που βλέπαμε σε ερευνητικό στάδιο και είχαν να κάνουν για παράδειγμα, με την ανάπτυξη αλγορίθμων για εφαρμογές θα είχαν τελικά τόσο ευρεία εφαρμογή στην καθημερινή ζωή. Να επαναλάβω πάντως πώς ότι εντυπωσιακό και προηγμένο τεχνολογικά βλέπουμε ξαφνικά μπροστά μας ως μια νέα επαναστατική τεχνολογία δεν γεννήθηκε πριν από λίγο καιρό αλλά έχει πίσω του δουλειά, έρευνα και δοκιμές πολλών ετών. Για παράδειγμα, το διαστημικό τηλεσκόπιο James Webb που εκτοξεύτηκε πρόσφατα και όλοι απολαμβάνουμε τις εντυπωσιακές του εικόνες είναι προϊόν 20ετούς και πλέον εργασίας και όλα τα συστήματα του σχεδιάστηκαν και βασίζονται σε τεχνολογίες των δύο προηγούμενων δεκαετιών. Για να είναι κάτι τόσο σύνθετο αξιόπιστο και λειτουργικό χρειάζονται πολλά χρόνια δοκιμών οπότε η τεχνολογία τους είναι στην ουσία προηγούμενης γενιάς. Ότι βλέπουμε να κυκλοφορεί σήμερα δεν είναι ότι πιο σύγχρονο υπάρχει σήμερα αλλά ότι πιο καλά δοκιμασμένο. Τις σημερινές τεχνολογίες σε τέτοιου επιπέδου μηχανήματα όπως τα διαστημικά τηλεσκόπια θα τις δούμε να εφαρμόζονται σε μελλοντικά συστήματα και συσκευές.
Αυτή η εντυπωσιακή εξέλιξη της τεχνολογίας ακούμπησε όπως ήταν επόμενο και τον τομέα των πλανητάριων και είχαμε την τύχη στην Ελλάδα χάρις στο Ίδρυμα Ευγενίδου να είμαστε από τις πρώτες χώρες που αποκτήσαμε ένα ψηφιακό πλανητάριο. Είναι υπερβολικό να πούμε ότι τα νέα ψηφιακά πλανητάρια αποτέλεσαν από μόνα τους μια ξεχωριστή τεχνολογική επανάσταση που προκάλεσε με την σειρά της μια επιμορφωτική και εκπαιδευτική επανάσταση;
Να πούμε ότι η μεγάλη επανάσταση στον χώρο των πλανηταρίων έγινε στις αρχές της νέας χιλιετίας. Όταν περάσαμε από την παραδοσιακή προβολή με τους αστρομηχανικούς προβολείς και μεμονωμένους προβολείς βίντεο και σλάιντς στην τεχνολογία Digital Full Dome η οποία έφερε αυτή την επανάσταση διαχωρίζοντας τις εποχές πριν και μετά το DFD. Το ψηφιακό πλανητάριο που κατασκευάστηκε στο Ίδρυμα Ευγενίδου το 2003 δεν ήταν απλά ένα από τα πρώτα σε ολόκληρο τον κόσμο αλλά ήταν το μεγαλύτερο σε μέγεθος και το καλύτερα εξοπλισμένο. Μάλιστα η τεχνολογία του σε κάποια μέρη του συστήματος είχε αναπτυχθεί ειδικά για το δικό μας πλανητάριο εξαιτίας του μεγέθους του όπου υπήρχαν ακόμη μεγαλύτερες απαιτήσεις. Αυτός ο πολλαπλασιασμός των τεχνικών δυνατοτήτων του πλανηταρίου πολλαπλασίασε και την εκπαιδευτική του ικανότητα. Με τα προηγούμενης τεχνολογίας πλανητάρια μπορούσαμε να δείξουμε τον ουρανό και βασικά στοιχεία για την κίνηση των πλανητών και άστρων.
Όμως με το νέο ψηφιακό πλανητάριο μπορούμε να ξεκολλήσουμε από τη Γη και να έχουμε μια προσομοίωση πτήσης στο Σύμπαν. Να βιώσουμε μια ρεαλιστική εμπειρία ενός ταξιδιού στο ηλιακό μας σύστημα να δούμε από πολύ κοντά τους πλανήτες και τους δορυφόρους τους, να φύγουμε από το ηλιακό μας σύστημα να εισχωρήσουμε στο γαλαξία μας και στη συνέχεια να επισκεφτούμε άλλους γαλαξίες, να δούμε δηλαδή το Σύμπαν στην ολότητα του. Είναι μια μοναδική εμπειρία που μπορεί να υπάρξει μόνο σε ένα πλανητάριο. Αυτές οι καταπληκτικές δυνατότητες επέκτειναν φυσικά αναλόγως και τον ρόλο του πλανηταρίου ως εργαλείο επιμόρφωσης και εκπαίδευσης. Οι θεατές παίρνουν μια σωστή αίσθηση της διάστασης του χώρου και του χρόνου στο Διάστημα και άρα μπορεί ο καθένας να κατανοήσει καλύτερα τον τη θέση και τον ρόλο του ανθρώπου στο Σύμπαν. Υπάρχουν λοιπόν πολλές προεκτάσεις που απορρέουν από τις προβολές στα ψηφιακά πλανητάρια.
Μπορεί τα ψηφιακά πλανητάρια να προβάλλουν παραστάσεις με θεματολογία από πολλά επιστημονικά πεδία και τομείς όμως παραδοσιακά και στο μυαλό όλων είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τον κόσμο του Διαστήματος. Βρισκόμαστε σε μια εποχή που η διαστημική δραστηριότητα και εξερεύνηση βρίσκεται σε πρωτοφανή άνθηση. Μια ερώτηση που μου έρχεται στο μυαλό είναι αν όλα αυτά που καταγράφει και μεταδίδει στη Γη το εκπληκτικό διαστημικό τηλεσκόπιο James Webb, το διαστημικό σκάφος Juno στον Δία ή το ρόβερ Perseverance θα αποτυπωθούν σύντομα στους θόλους των πλανηταρίων;
Βεβαίως και θα δούμε. Από όσο γνωρίζω δημιουργούνται στο εξωτερικό νέες παραστάσεις που βασίζονται στα δεδομένα όλων των οργάνων και αποστολών που προαναφέρατε αλλά θα πρέπει να τονίσω εδώ ότι στο δικό μας ψηφιακό πλανητάριο στο Ίδρυμα Ευγενίδου έχουμε την δυνατότητα και θα το κάνουμε πολύ σύντομα να ενσωματώσουμε τις εικόνες και τα υπόλοιπα στοιχεία που στέλνουν το James Webb ή οι άλλες αποστολές στις δικές μας παραστάσεις κάτι που κάνουμε ήδη άλλωστε με εικόνες και δεδομένα που στέλνει όλα αυτά τα χρόνια το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble και άλλες σημαντικές διαστημικές αποστολές. Επίσης ανεξάρτητα με την ενσωμάτωση αυτών των νέων εικόνων και δεδομένων σε παραστάσεις του δικού μας πλανηταρίου που σχεδιάζουμε να γίνει μέσα στο 2023 οι δυνατότητες του πλανηταρίου μας δίνουν την δυνατότητα να προβάλλουμε αυτό το υλικό στο θόλο μας σε ειδικές εκδηλώσεις και παρουσιάσεις ακόμη και ζωντανά μέσω Διαδικτύου.
Το ψηφιακό πλανητάριο κλείνει σε λίγους μήνες 20 έτη ζωής. Γνωρίζω ότι βρίσκεται σε εξέλιξη η διαδικασία αναβάθμισης του. Πότε αναμένεται να ξεκινήσει η λειτουργία του και ποια θα είναι τα χαρακτηριστικά και πλεονεκτήματα του νέου μοντέλου;
Το 2023 συμπληρώνονται 20 χρόνια από την έναρξη του νέου ψηφιακού πλανηταρίου το οποίο συνεχίζουμε ακόμη και σήμερα να το ονομάζουμε νέο γιατί όλα αυτά τα χρόνια γίνονται συνεχώς αναβαθμίσεις είτε στο προβολικό είτε στο υπολογιστικό του σύστημα. Η αναβάθμιση που σχεδιάζουμε για του χρόνου είναι στα πάντα και είναι η πρώτη φορά που θα γίνει τέτοιας έκτασης αναβάθμιση που περιλαμβάνει υπολογιστές, προβολείς, αυτοματισμοί, ήχος, φώτα και όλα θα αναβαθμιστούν με την τελευταία λέξη της τεχνολογίας. Αν και η τελευταία αναβάθμιση έγινε το 2017 με την τοποθέτηση στους προβολείς λέιζερ φωσφόρου που είναι τεχνολογία αιχμής θα πάμε σε επόμενη φάση όπου κάθε προβολέας θα έχει τρία λέιζερ ως πηγή.
Αυτό θα έχει ως παραγόμενο αποτέλεσμα ακόμη μεγαλύτερη φωτεινότητα και ευκρίνεια ακόμη μεγαλύτερη ανάλυση άρα και ποιότητα εικόνας που είναι φυσικά και το ζητούμενο σε ένα τόσο μεγάλο θόλο όπως αυτό του πλανηταρίου μας. Οι θεατές θα βλέπουν ακόμη πιο καλά και καθαρά τα όσα θα προβάλλονται και άρα θα τα κατανοούν ακόμη καλύτερα. Αυτή η αναβάθμιση θα έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ακόμη πιο εντυπωσιακών παραστάσεων από αυτές που προβάλλονται σήμερα. Η αναβάθμιση θα ξεκινήσει με το κλείσιμο των σχολείων τον προσεχή Ιούνιο και ευελπιστούμε ότι θα έχει ολοκληρωθεί αρχές Σεπτεμβρίου όπου θα ξεκινήσει μια ανεπίσημη λειτουργία του νέου συστήματος για 2-3 εβδομάδες και τον Οκτώβριο θα γίνουν οι σχετικές ανακοινώσεις και η επίσημη έναρξη του πλανηταρίου με την καινούργια τεχνολογική του υποδομή.
Τι μπορούμε να περιμένουμε από την εξέλιξη της τεχνολογίας των πλανηταρίων στο προσεχές μέλλον;
Η τεχνολογία αιχμής είναι οι LED οθόνες δηλαδή να μην υπάρχει οθόνη προβολής αλλά ο ίδιος ο θόλος να αποτελείται από φωτοδιόδους LED και να μην είναι ο θόλος μια επιφάνεια όπου δέχεται από άλλη πηγή τις εικόνες που προβάλλει αλλά να μετατρέπεται ο ίδιος ο θόλος σε οθόνη. Έχουν ξεκινήσει δοκιμές αυτής της τεχνολογίας αλλά σε μικρότερου μεγέθους θόλους και όχι σε θόλους όπως του πλανηταρίου μας που είναι σχεδόν ένα στρέμμα. Οι δοκιμές δείχνουν ότι είναι πολύ ενδιαφέρον και πολλά υποσχόμενο σύστημα αλλά χρειάζεται ακόμη να γίνει και άλλη δουλειά και βελτίωσης της τεχνολογίας αυτής για να πιάσει τα απαιτούμενα στάνταρτ αξιοπιστίας και ποιότητας. Πάντως την παρακολουθούμε αυτή την τεχνολογία και την έχουμε υπόψη μας για πιθανή χρήση στο μέλλον. Αναμένουμε επίσης την είσοδο τεχνολογιών τεχνητής νοημοσύνης που θα δημιουργούν καλύτερη διάδραση με το λογισμικό του πλανηταρίου και ειδικά της εφαρμογής της προσομοίωσης της πλοήγησης στο Διάστημα. Επίσης ένα τέτοιο σύστημα θα επιτρέπει σε ένα παρουσιαστή μιας παράστασης να εισχωρεί μέσα στην παράσταση κάνοντας την παρουσίαση ακόμη πιο συναρπαστική. Αυτή την στιγμή ανάμεσα σε ένα παρουσιαστή και μια παράσταση παρεμβάλλεται ένας τεχνικός που ελέγχει το όλο σύστημα. Με την τεχνητή νοημοσύνη ο τεχνικός παύει να υπάρχει και όλα γίνονται αυτόματα αυξάνοντας την αμεσότητα της όλης εμπειρίας.
Πόσες παραστάσεις προβάλλονται αυτή την στιγμή στο ψηφιακό πλανητάριο και τι τομείς καλύπτουν;
Αυτή την στιγμή προβάλλονται οκτώ παραστάσεις πυρήνας των οποίων είναι όπως πάντα η αστρονομία, η αστροφυσική και τη διαστημική τεχνολογία. Έχουμε και δικές μας παραγωγές αυτού του είδους όπως η παράσταση το «Κέντρο του Κόσμου» που αποτελεί μια ιστορία της αστρονομίας από τις εποχές που οι άνθρωποι θεωρούσαν τη Γη κέντρο του Σύμπαντος και πώς επιστήμονες με την βοήθεια των τηλεσκοπίων αποκάλυψαν την πραγματικότητα. Άλλη ενδιαφέρουσα παράσταση είναι η «Ιστορία της Γης» που δείχνει την ιστορία του πλανήτη μας που δεν ήταν πάντα φιλόξενος και όπου πέρασαν πολλές φάσεις εμφάνισης και εξαφάνισης της ζωής σε αυτόν. Πολύ ενδιαφέρουσα παράσταση είναι επίσης αυτή που παρουσιάζει και εξηγεί το φαινόμενος του σέλαος από την στιγμή που ζούμε σε μια περιοχή όπου δεν έχουμε τη δυνατότητα να δούμε αυτό το φαινόμενο. Υπάρχουν και άλλες ενδιαφέρουσες παραστάσεις όπως αυτή για τους δεινόσαυρους που ζούσαν κάποτε στην Ανταρκτική αλλά και παιδικές που παρουσιάζεται με απλό κατανοητό στα παιδιά τρόπο το φαινόμενο της πτώσης μετεωριτών στη Γη και γενικότερα μαθαίνουν τι είναι αυτό που στην καθομιλούμενη ονομάζουμε πεφταστέρια.
Έχετε προγραμματίσει την προσθήκη κάποιων νέων παραστάσεων τη φετινή σεζόν;
Παράγουμε σταθερά δικές μας παραστάσεις για το πλανητάριο μας και σύντομα θα παρουσιάσουμε μια νέα παράσταση με τίτλο «Ταξίδι στον Γαλαξία» και δουλεύουμε και παραστάσεις που θα ξεκινήσουν να προβάλλονται την νέα χρονιά.
Αν ερχόταν κάποιος και σας έλεγε ότι μπορεί να εκπληρώσει όποια επιθυμία ή όραμα έχετε για τα πλανητάρια τόσο σε τεχνολογικό επίπεδο όσο και στο επίπεδο της διασύνδεσης τους με το κοινό και την κοινωνία τι θα του ζητούσατε;
Θα πρέπει να ομολογήσω ότι με την εμφάνιση του Digital Full Dome εκπλήρωσε ένα όνειρο πολλών γενιών του ανθρώπων που ασχολούνταν με τα πλανητάρια δηλαδή να μην γίνεται μια απλή στατική παρουσίαση του ουρανού αλλά να ταξιδεύει ο θεατής στο Διάστημα. Το δικό μας πλανητάριο ξεκίνησε με αυτή την τεχνολογία όποτε είμασταν ήδη κάποια βήματα μπροστά. Το δικό μου όνειρο είναι να μπορεί μέσω της τεχνητής νοημοσύνης ή όποιας άλλης τεχνολογίας να επιτευχθεί η διάδραση ενός ανθρώπου με το πλανητάριο και να επικοινωνούν μεταξύ τους με τέτοιο τρόπο ώστε ότι λέει κάποιος να αποτυπώνεται και να προβάλλεται άμεσα στον θόλο και αυτός να είναι μέρος οπτικά του όλου σκηνικού. Αυτό θα βοηθήσει ανάμεσα στα άλλα και στην εκπαιδευτική εμπειρία και όχι μόνο στην αστρονομία αλλά και σε άλλους τομείς με τη χρήση δεδομένων που θα υπάρχουν σε βάσεις δεδομένων τα οποία θα εντοπίζει και ανασύρει το ίδιο το σύστημα πολύ γρήγορα και θα τα προβάλει.
Τελειώνοντας την πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση μας δεν θα μπορούσα να παραλείψω την αναφορά στον Διονύση Σιμόπουλο που συνέδεσε άρρηκτα το όνομα του τόσο με το πλανητάριο όσο και με την επιμόρφωση των νεότερων κυρίως γενιών σε όλα όσα αφορούν τον κόσμο του Διαστήματος. Ποια είναι κατά την γνώμη σας η παρακαταθήκη του;
Καταρχάς για όλους στο Ίδρυμα Ευγενίδου είναι μια τεράστια απώλεια αλλά και για μένα προσωπικά αφού ήμουν στενός συνεργάτης του για πάνω από 20 χρόνια και όσα γνωρίζω για τα πλανητάρια τα έμαθα μέσα από αυτή την σχέση. Ήταν μια μοναδική προσωπικότητα και δεν είναι ευρέως γνωστό αλλά αποτελούσε προσωπικότητα παγκοσμίου φήμης και βεληνεκούς στην κοινότητα των πλανηταρίων σε βαθμό τέτοιο ώστε να αποτελεί ουσιαστικά έναν άτυπο σύμβουλο των εταιρειών που αναπτύσσουν τεχνολογίες για πλανητάρια με αποτέλεσμα όχι μόνο να ασκεί πίεση για να προχωρούν στην ανάπτυξη νέων τεχνολογιών αλλά σε πολλές περιπτώσεις αυτές οι τεχνολογίες να αποτελούν και προτάσεις του που έγιναν αποδεκτές από τις εταιρείες. Το νέο ψηφιακό πλανητάριο ήταν παιδί του Διονύση Σιμόπουλου το οποίο έγινε φυσικά με την στήριξη του Ιδρύματος γιατί ως προηγούμενη γενιά ένα τέτοιο πλανητάριο αποτελούσε για αυτόν ένα όνειρο. Η παρακαταθήκη του λοιπόν είναι πράγματι το νέο ψηφιακό πλανητάριο, ο τρόπος εργασίας μας και οι παραγωγές μας.
Ο δρ, Μάνος Κιτσώνας είναι
Ηλεκτρολόγος Μηχανικός & Μηχανικός Υπολογιστών
Διευθυντής Πλανηταρίου στο Ίδρυμα Ευγενίδου
Awards Committee Chair, International Planetarium Society
Naftemporiki.gr
