Στο αποκορύφωμα της βικτωριανής εποχής, όταν η Βρετανική Αυτοκρατορία μοιάζει αήττητη και η ιδέα της εξουσίας προβάλλει ως απόλυτη αρετή, ένας Άγγλος αριστοκράτης, ιστορικός και καθολικός διανοούμενος στέκεται αντίθετος στο ρεύμα.
Είναι ο Τζον Έμερικ Έντουαρντ Ντάλμπεργκ, γνωστός στην ιστορία ως Λόρδος Άκτον. Το όνομά του θα συνδεθεί για πάντα με μια από τις πιο διεισδυτικές φράσεις που γράφονται ποτέ για την πολιτική και οικονομική ισχύ: «Η εξουσία διαφθείρει. Και η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα». Την έγραψε σαν σήμερα, 5 Απριλίου, σε επιστολή του προς τον αγγλικανικό Επίσκοπο Μάντελ Κρέιτον.
Ο Λόρδος Άκτον γεννιέται το 1834 στη Νάπολη, τότε ακόμα υπό τον έλεγχο του Βασιλείου των Δύο Σικελιών. Ο πατέρας του είναι Βρετανός βουλευτής, ενώ η μητέρα του κατάγεται από παλιά βαυαρική οικογένεια. Ο μικρός Τζον μεγαλώνει ανάμεσα σε δύο κόσμους: την καθολική Ευρώπη και τη φιλελεύθερη Αγγλία. Και από νωρίς αποκτά μια ταυτότητα βαθιά κοσμοπολίτικη. Το γεγονός ότι είναι Καθολικός σε ένα προτεσταντικό πολιτικό σύστημα θα του στερήσει την είσοδο στο Κέμπριτζ, αλλά δεν θα τον αποθαρρύνει.
Ανεξάρτητη σκέψη
Αντί για την Οξφόρδη ή το Κέμπριτζ, φεύγει στη Γερμανία και μαθητεύει δίπλα στον ιστορικό Ιγνάτιο φον Ντόλινγκερ. Εκεί μαθαίνει τι σημαίνει ανεξάρτητη, επιστημονική σκέψη.
Ο Άκτον δεν γράφει ποτέ το μεγάλο ιστορικό έργο που ονειρεύεται. Γίνεται όμως εκδότης, βουλευτής, καθηγητής, σύμβουλος πολιτικών και μέντορας για μια ολόκληρη γενιά διανοουμένων. Η καριέρα του συνυφαίνεται με την επιθυμία του να αποκαλύπτει τις σκοτεινές πλευρές της εξουσίας.
Αν και καθολικός, αντιτίθεται έντονα στο δόγμα του αλάθητου του Πάπα, θεωρώντας ότι η ηθική κρίση του ιστορικού πρέπει να υπερέχει κάθε αυθεντίας. Για τον Άκτον οι χειρότεροι εγκληματίες φορούνε στέμματα και γραβάτες.
Η ιστορία, για τον Άκτον, δεν είναι ένα μέσο εθνικής αυτοεπιβεβαίωσης, αλλά ένα ηθικό πεδίο σύγκρουσης ανάμεσα στην ελευθερία και την καταπίεση. Γράφει ότι ο ιστορικός οφείλει να στέκεται αυστηρότερος απέναντι σε εκείνους που κατέχουν εξουσία — και όχι επιεικέστερος, όπως συμβαίνει συχνά. Η βαρβαρότητα των μεγάλων ανδρών δεν πρέπει να συγχωρείται, αλλά να αναδεικνύεται, επιμένει.
Η ελευθερία ως εγγύηση της ηθικής
Όταν το 1895 διορίζεται καθηγητής Νεότερης Ιστορίας στο Κέμπριτζ, θεωρείται ήδη ένας από τους πιο σημαντικούς διανοουμένους της εποχής του. Δεν διδάσκει απλώς γεγονότα, αλλά μια ολόκληρη ηθική στάση απέναντι στην ιστορία.
Πιστεύει πως «η ελευθερία είναι η εγγύηση της ηθικής ζωής» και πως «το μέτρο της ελευθερίας σε μια κοινωνία είναι η ασφάλεια που απολαμβάνουν οι μειονότητες» — μια ιδέα που θα επηρεάσει βαθιά τους φιλελεύθερους του 20ού αιώνα.
Η κληρονομιά
Ο Λόρδος Άκτον πεθαίνει το 1902, χωρίς να έχει ολοκληρώσει το μεγάλο του ιστορικό έργο. Κι όμως, η επιρροή του φτάνει μέχρι τον 20ό αιώνα και συνεχίζει. Φιλελεύθεροι διανοούμενοι, αναθεωρητές ιστορικοί, υπερασπιστές των θεμελιωδών δικαιωμάτων βρίσκουν στις σκέψεις του μια ηθική πυξίδα.
Σήμερα, σε έναν κόσμο όπου η εξουσία γίνεται όλο και πιο συγκεντρωτική και τα fake news θολώνουν την ιστορική κρίση, η φράση του Άκτον για την εξουσία μοιάζει πιο επίκαιρη από ποτέ. Όχι μόνο ως προειδοποίηση, αλλά και ως πρόκληση: ποιος θα τολμήσει να μιλήσει όταν η εξουσία ξεπερνά τα όρια;
