Ο Νικίτα Χρουστσόφ στέκεται μπροστά σε ένα κλειστό ακροατήριο, στις 25 Φεβρουαρίου 1956, την τελευταία μέρα του 20ού Συνεδρίου του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης.
Η αίθουσα σιωπά καθώς ξεκινά να μιλά. Λόγια βαριά διαπερνούν τον αέρα.
Ο Χρουστσόφ καταγγέλλει τον προκάτοχό του, Ιωσήφ Στάλιν, έναν ηγέτη που μέχρι πρότινος λατρεύεται σαν αλάνθαστος. Ο λόγος του, που θα μείνει στην ιστορία ως «Η μυστική ομιλία», ξεσκεπάζει τον τρόμο που έσπειρε ο Στάλιν: εκατομμύρια εκτελέσεις στη δεκαετία του ’30, λάθη που κόστισαν χιλιάδες ζωές και μαζικές εξορίες ολόκληρων λαών, όπως οι Τσετσένοι και οι Ινγκούσοι.
Ο Χρουστσόφ διαβάζει αποσπάσματα από τη Διαθήκη του Λένιν, αποκαλύπτοντας πως ο ίδιος ο Λένιν είχε προειδοποιήσει για την επικινδυνότητα του Στάλιν. Οι παριστάμενοι ακούνε με δέος και αμηχανία. Κάποιοι αισθάνονται δυσφορία, βγαίνουν έξω για οξυγόνο.
Οι αποκαλύψεις για τις εκκαθαρίσεις στην Τιφλίδα και το Λένινγκραντ παγώνουν το ακροατήριο, ενώ η αναφορά στη Σκευωρία των Γιατρών του 1953 προκαλεί αναταραχή. Ο Χρουστσόφ, ωστόσο, αποφεύγει να θίξει δικές του ευθύνες, προτιμώντας να εστιάσει στα λάθη των πολιτικών του αντιπάλων.
Εκτός της αίθουσας, η είδηση διαρρέει διστακτικά. Δυτικές πρεσβείες στη Μόσχα ψιθυρίζουν για τον λόγο ήδη από τις 10 Μαρτίου. Λέγεται ότι έχουν πάρει τις πληροφορίες από τις ισραηλινές μυστικές υπηρεσίες, που είχαν στα χέρια τους ολόκληρο τον λόγο.
Από τη Δύση στο σοβιετικό μπλοκ
Στην Ουάσιγκτον, ο πρέσβης Τσαρλς Μπόλεν ενημερώνει πως πρόκειται για έναν καταιγισμό κατηγοριών που κανείς δεν περίμενε. Ο Πρόεδρος Αϊζενχάουερ και ο Υπουργός Εξωτερικών Τζον Φόστερ Ντάλες συζητούν πώς μπορούν να εκμεταλλευτούν το σοκ που προκαλείται στο σοβιετικό μπλοκ. «Αυτό μπορεί να γυρίσει υπέρ μας», σχολιάζει ο Ντάλες σε σύσκεψη του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας στις 22 Μαρτίου.
Σταδιακά, το περιεχόμενο του λόγου διαρρέει στα κράτη του σοβιετικού μπλοκ. Στην Πολωνία και την Ουγγαρία, οι λέξεις του Χρουστσόφ ανάβουν τη σπίθα της εξέγερσης. Στη Βαρσοβία, διαδηλωτές συγκρούονται με τις αρχές τον Ιούνιο. Στη Βουδαπέστη, τον Οκτώβριο, η οργή ξεχειλίζει. Η Μόσχα απαντά σκληρά, αλλά το ρήγμα στο οικοδόμημα του σοσιαλιστικού μπλοκ έχει ήδη δημιουργηθεί.
Αποσταλινοποίηση
Παρά την εσωτερική αναστάτωση, ο Χρουστσόφ κερδίζει πόντους ισχύος, αποδυναμώνοντας τους αντιπάλους του στο Προεδρείο. Ξεκινά την «αποσταλινοποίηση» και μια περίοδο χαλάρωσης της λογοκρισίας. Χιλιάδες πολιτικοί κρατούμενοι απελευθερώνονται, ενώ τα έργα λογοτεχνίας γνωρίζουν μια αναγέννηση.
Το 1989, δεκαετίες μετά, ολόκληρη η ομιλία δημοσιεύεται επίσημα στη Σοβιετική Ένωση, αλλά το σοκ και η πολιτική κληρονομιά του είχαν ήδη αφήσει ανεξίτηλο αποτύπωμα στην Ιστορία.
Η ομιλία
Ακολουθεί ένα μικρό απόσπασμα από την ομιλία.
Σύντροφοι,
Στην έκθεση της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος στο 20ό Συνέδριο και σε αρκετές ομιλίες των αντιπροσώπων του Συνεδρίου, όπως και παλαιότερα κατά τη διάρκεια των Ολομελειών της ΚΕ/ΚΚΣΕ, έχουν ειπωθεί πολλά για την προσωπολατρία και τις επιζήμιες συνέπειές της.
Μετά τον θάνατο του Στάλιν, η Κεντρική Επιτροπή άρχισε να εφαρμόζει μια πολιτική που εξηγεί με σαφήνεια και συνέπεια ότι είναι απαράδεκτο και ξένο προς το πνεύμα του μαρξισμού-λενινισμού να ανυψώνεται ένα άτομο, να μετατρέπεται σε υπεράνθρωπο με υπερφυσικά χαρακτηριστικά, όμοια με εκείνα ενός θεού. Ένας τέτοιος άνθρωπος υποτίθεται ότι τα γνωρίζει όλα, τα βλέπει όλα, σκέφτεται για όλους, μπορεί να κάνει τα πάντα και είναι αλάνθαστος στη συμπεριφορά του.
Μια τέτοια πίστη για ένα άτομο, και συγκεκριμένα για τον Στάλιν, καλλιεργούνταν ανάμεσά μας για πολλά χρόνια. Σκοπός της παρούσας έκθεσης δεν είναι μια λεπτομερής αξιολόγηση της ζωής και της δράσης του Στάλιν. Όσον αφορά στα επιτεύγματά του, ήδη κατά τη διάρκεια της ζωής του είχαν γραφτεί αρκετά βιβλία, φυλλάδια και μελέτες. Ο ρόλος του Στάλιν στην προετοιμασία και την εκτέλεση της Σοσιαλιστικής Επανάστασης, στον Εμφύλιο Πόλεμο και στον αγώνα για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού στη χώρα μας είναι παγκοσμίως γνωστός. Όλοι τον γνωρίζουν καλά.
Σήμερα μας απασχολεί ένα ζήτημα με τεράστια σημασία για το Κόμμα τώρα και στο μέλλον – το πώς η προσωπολατρία γύρω από τον Στάλιν μεγάλωσε σταδιακά και πώς κατέστη, σε ένα συγκεκριμένο στάδιο, πηγή μιας σειράς εξαιρετικά σοβαρών διαστρεβλώσεων των αρχών του Κόμματος, της κομματικής δημοκρατίας και της επαναστατικής νομιμότητας.
Επειδή δεν έχουν όλοι ακόμη συνειδητοποιήσει πλήρως τις πρακτικές συνέπειες της προσωπολατρίας ούτε τη μεγάλη ζημιά που προκαλεί η παραβίαση της αρχής της συλλογικής καθοδήγησης του Κόμματος και η συσσώρευση απεριόριστης εξουσίας στα χέρια ενός μόνο ανθρώπου, η Κεντρική Επιτροπή θεωρεί απολύτως αναγκαίο να παρουσιάσει υλικό σχετικά με αυτό το ζήτημα στο 20ό Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης.
Επιτρέψτε μου, πρώτα απ’ όλα, να σας υπενθυμίσω πόσο αυστηρά καταδίκαζαν οι κλασικοί του μαρξισμού-λενινισμού κάθε εκδήλωση προσωπολατρίας. Σε επιστολή του προς τον Γερμανό πολιτικό αγωνιστή Βίλχελμ Μπλος, ο Καρλ Μαρξ ανέφερε: «Από την αντιπάθειά μου προς κάθε προσωπολατρία, δεν δημοσίευσα ποτέ κατά την ύπαρξη της [1ης] Διεθνούς τις πολυάριθμες διευθύνσεις από διάφορες χώρες που αναγνώριζαν τα επιτεύγματά μου και με ενοχλούσαν. Δεν απαντούσα καν, εκτός από μερικές φορές για να επιπλήξω τους συντάκτες τους».
Ο Ένγκελς έγραψε αργότερα: «Τόσο ο Μαρξ όσο κι εγώ πάντοτε ήμασταν ενάντιοι σε κάθε δημόσια εκδήλωση λατρείας προς άτομα, εκτός αν εξυπηρετούσε έναν σημαντικό σκοπό».
Η μεγάλη ταπεινότητα του ιδιοφυούς επαναστάτη Βλαντίμιρ Ίλιτς Λένιν είναι γνωστή. Τόνιζε πάντα τον ρόλο του λαού ως δημιουργού της ιστορίας, τον καθοδηγητικό και οργανωτικό ρόλο του Κόμματος ως ζωντανού και δημιουργικού οργανισμού και τον ρόλο της Κεντρικής Επιτροπής.
Ο μαρξισμός δεν αρνείται τον ρόλο των ηγετών της εργατικής τάξης στην καθοδήγηση του επαναστατικού κινήματος. Αν και απέδιδε μεγάλη σημασία στον ρόλο των ηγετών και οργανωτών των μαζών, ο Λένιν καταδίκαζε ανελέητα κάθε εκδήλωση προσωπολατρίας, αντιστεκόταν στις ξένες προς τον μαρξισμό αντιλήψεις για τον «ήρωα» και το «πλήθος» και αντιτασσόταν σε κάθε προσπάθεια αντιπαράθεσης ενός «ήρωα» προς τις μάζες.
Ο Λένιν δίδασκε ότι η δύναμη του Κόμματος εξαρτάται από την αδιάσπαστη ενότητά του με τις μάζες – τους εργάτες, τους αγρότες και την διανόηση. Έλεγε: «Μόνο εκείνος που πιστεύει στον λαό και βυθίζεται στην πηγή της ζωντανής δημιουργικότητάς του θα νικήσει και θα διατηρήσει την εξουσία».
Παρόλο που ο Λένιν αναγνώριζε τα επιτεύγματα του Στάλιν, εντόπισε έγκαιρα εκείνα τα αρνητικά χαρακτηριστικά του που αργότερα είχαν σοβαρές συνέπειες. Ανησυχώντας για το μέλλον του Κόμματος και του σοβιετικού λαού, πρότεινε την απομάκρυνσή του από τη θέση του Γενικού Γραμματέα, επισημαίνοντας την υπερβολική αγένειά του, την έλλειψη κατάλληλης στάσης προς τους συντρόφους και την κατάχρηση εξουσίας.
Σε επιστολή του προς το Κόμμα τον Δεκέμβριο του 1922, έγραφε: «Αφού ανέλαβε τη θέση του Γενικού Γραμματέα, ο σύντροφος Στάλιν συγκέντρωσε στα χέρια του αμέτρητη εξουσία και δεν είμαι βέβαιος ότι θα μπορεί πάντοτε να τη χρησιμοποιεί με την απαιτούμενη προσοχή».
Η επιστολή αυτή – ένα πολιτικό έγγραφο τεράστιας σημασίας, γνωστό στην ιστορία του Κόμματος ως «Διαθήκη» του Λένιν – διανεμήθηκε στους αντιπροσώπους του 20ού Συνεδρίου. Αξίζει να τη μελετήσετε ξανά και να συλλογιστείτε τα απλά λόγια του Λένιν, που εκφράζουν την ανησυχία του για το Κόμμα, τον λαό, το κράτος και την πορεία της κομματικής πολιτικής».
