Ήταν μια προσωπικότητα που προκαλούσε δέος, αλλά και σκόρπιζε τον τρόμο. Η βασιλεία του χαρακτηρίστηκε από πρώιμες προοδευτικές μεταρρυθμίσεις, αλλά και ακραία σκληρότητα, αφήνοντας μια κληρονομιά παρανοϊκών διώξεων, αιματοχυσίας και καταστροφής.
Σαν σήμερα, 16 Ιανουαρίου 1547, ο Ιβάν ο Δ’, που έμεινε στην Ιστορία ως Ιβάν ο Τρομερός, στέφθηκε τσάρος της Ρωσίας.
Τα παιδικά χρόνια και τα γεγονότα που τον στιγμάτισαν
Γεννημένος σε μια περίοδο αναταραχής, ο Ιβάν έχασε τον πατέρα του, Βασίλειο Γ΄, σε ηλικία τριών ετών και τη μητέρα του, Ελένα, σε ηλικία οκτώ ετών – πιθανότατα από δηλητηρίαση από την οικογένεια Σούισκι που διψούσε για εξουσία.
Ο Ιβάν μεγάλωσε μέσα σε συνθήκες παραμέλησης και κακοποίησης από τους βογιάρους (αριστοκρατία), γεγονός που καλλιέργησε βαθιά δυσπιστία και μίσος για την τάξη αυτή. Υπήρξαν εποχές που ο Ιβάν και ο αδελφός του ζούσαν ντυμένοι με κουρέλια και στα πρόθυρα της λιμοκτονίας. «Εμένα και τον αδελφό μου, που είναι πλέον μακαρίτης, μας μεγάλωσαν σαν αλήτες και παιδιά των φτωχότερων», έγραψε ο Ιβάν σε μια επιστολή προς τον στενό του φίλο, Πρίγκιπα Αντρέι Κούρμπσκι.
Κατά τα παιδικά του χρόνια εκτόνωνε την επιθετικότητά του πετώντας σκύλους και γάτες από τα παράθυρα του Κρεμλίνου. Όταν έγινε Τσάρος, η κακομεταχείριση που είχε υποστεί επέστρεψε σαν εκδίκηση για τις οικογένειες των ευγενών του βασιλείου.
Πριν ακόμη όμως στεφθεί τσάρος, σε ηλικία μόλις 13 ετών, σε ένα γλέντι που ο Ιβάν κατηγόρησε τον πιο ισχυρό από τους Σούισκι, τον Πρίγκιπα Ανδρέα, για κακοδιαχείριση της χώρας και διέταξε τη σύλληψη και την εκτέλεσή του. Κάποιοι λένε ότι ο άτυχος Ανδρέας κατασπαράχθηκε από πεινασμένα κυνηγόσκυλα, αν και μια πιο αξιόπιστη εκδοχή είναι ότι οι δεσμοφύλακες τον ξυλοκόπησαν μέχρι θανάτου.
Ιβάν ο μεταρρυθμιστής
Στέφθηκε ως ο πρώτος Τσάρος της Ρωσίας σε ηλικία 16 ετών και άρχισε να κυβερνά ως ένας ικανός και μεταρρυθμιστικός ηγέτης. Εκσυγχρόνισε τον ποινικό κώδικα, ίδρυσε μόνιμο στρατό, εισήγαγε την τοπική αυτοδιοίκηση και επέβλεψε την κατασκευή του Καθεδρικού Ναού του Αγίου Βασιλείου. Ωστόσο, προσωπικές απώλειες, όπως η προδοσία του στενού του συμμάχου, πρίγκιπα Αντρέι Κούρμπσκι, και ο θάνατος της αγαπημένης του συζύγου Αναστασίας το 1560, αποτέλεσαν σημείο καμπής στη ζωή του.
Οι σημαντικότερες μεταρρυθμίσεις ήταν οι ακόλουθες:
Σύνοδος των επαρχιών: Συγκροτεί μόνιμο και αντιπροσωπευτικό (για τα μέτρα της εποχής) νομοθετικό σώμα, όπου συμμετέχουν οι βογιάροι (ευγενείς, οι οποίοι διατηρούν και τη δική τους Δούμα), τα ανώτερα στελέχη του κρατικού μηχανισμού, τα μέλη της Ιεράς Συνόδου και εκπρόσωποι των εμπόρων και κατοίκων των πόλεων. Αν και θεωρείται ότι φτιάχθηκε για να λειτουργεί ως μηχανισμός επικύρωσης των αποφάσεων του Ιβάν, υπήρξαν στιγμές που ήλθαν σε σύγκρουση.
Στρέλτσι: Δημιουργεί ένα επίλεκτο επαγγελματικό στρατιωτικό σώμα, τους Στρέλτσι, οι οποίοι είναι εξοπλισμένοι με το υπερόπλο της εποχής, το αρκεβούζιο (ατομικό πυροβόλο, πρόγονος του μουσκέτου).
Αναθεώρηση: Είναι το πρώτο ουσιαστικό νομοθέτημα της Συνόδου των επαρχιών. Πρόκειται για αναθεώρηση του νομικού κώδικα του Ιβάν Γ΄, η οποία μειώνει τις δικαστικές δικαιοδοσίες των βογιάρων (παραδοσιακή αριστοκρατία) και εισάγει το θεσμό της εκλογής λαϊκών δικαστών από τις κοινότητες. Θεσπίζει επίσης το δικαίωμα του χωρικού να εγκαταλείψει το φεουδάρχη – αφέντη του.
Σύνοδος των 100 κεφαλαίων: Συντάσσει Συνοδικό Κώδικα που ρυθμίζει τις σχέσεις κράτους – εκκλησίας, μετά από πεντάμηνη διαπραγμάτευση επί 100 σημείων με την Αρχιεπισκοπή Μόσχας και εκπροσώπους των βογιάρων. Η εκκλησία αποκτά ενιαίο λειτουργικό τυπικό και ιεραρχία σε όλη τη χώρα, καθίσταται μοναδική αρμόδια για να νομοθετεί και να δικάζει επί εκκλησιαστικών ζητημάτων, καθώς και για τη διαχείριση της περιουσίας της. Ως αντίβαρο, της απαγορεύεται η ίδρυση νέων ιδιοκτησιών εντός των πόλεων ή η επέκταση αυτών που ήδη διαθέτει.
Η κατάπτωση στην Τυραννία
Η απόπειρα επέκτασης στη Βαλτική είναι η πρώτη αποτυχία του Ιβάν. Αν και αρχικά σημειώνει νίκες, το 1560 τέσσερις δυνάμεις της ΒΑ Ευρώπης (Σουηδία, Δανία, Πολωνία, Λιθουανία) σπεύδουν να διαμοιρασθούν τη Λιβονία και ακολούθως να εμπλακούν σε πόλεμο με το ρωσικό στρατό. Την ίδια χρονιά πεθαίνει η βασίλισσα Αναστασία και ο Ιβάν υποψιάζεται ότι κάποιοι βογιάροι τη δηλητηρίασαν. Μετά από αυτά τα γεγονότα ο τσάρος αλλάζει πρόσωπο, με άμεσες επιπτώσεις στην πορεία του ρωσικού βασιλείου – άλλοι μιλούν για αλλαγή τακτικής και άλλοι για εκδήλωση βαρύτατης σχιζοφρένειας.
Συντετριμμένος από τον θάνατο της Αναστασίας και βυθισμένος στην παράνοια, ο Ιβάν δημιούργησε την Οπρίτσνινα, μια χωριστή περιοχή υπό την άμεση εξουσία του, με την τυραννία να εφαρμόζεται από τους Οπρίτσνικους, την τρομακτική του μιλίτσια. Αυτή η δύναμη βασάνιζε, δολοφονούσε και τρομοκρατούσε οποιονδήποτε θεωρούσε ο Ιβάν προδότη. Το μακελειό στο Νόβγκοροντ το 1570, όπου σκοτώθηκαν περίπου 12.000 άτομα και καταστράφηκε η οικονομία της πόλης, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της θηριωδίας του.
Σκότωσε τον γιο του
Η παράνοια του Ιβάν επεκτάθηκε ακόμη και στην οικογένειά του. Σκότωσε τον γιο του σε μια έκρηξη οργής και προκάλεσε αποβολή στην έγκυο νύφη του μέσω βάναυσης συμπεριφοράς.
Η πολεμοχαρής φύση του και η οικονομική κακοδιαχείριση οδήγησαν τη Ρωσία σε παρακμή.
Ο θάνατός του το 1584 άφησε τον θρόνο στον ανίκανο γιο του Φιοντόρ, του οποίου ο θάνατος χωρίς απογόνους προκάλεσε την “Εποχή των Ταραχών”.
Τι πρέπει να γνωρίζετε για τον Ιβάν τον Τρομερό
- Ο Ιβάν ήταν ο πρώτος Ρώσος ηγέτης που στέφθηκε Τσάρος. Πρόκειται για έναν τίτλο, που υποδηλώνει την απόλυτη εξουσία
- Παντρεύτηκε έξι επίσημες συζύγους και πιθανώς άλλες δύο. Πολλές από αυτές, όπως και η μητέρα και η πρώτη του σύζυγος, ενδέχεται να δηλητηριάστηκαν.
- Επιδίωξε να δημιουργήσει δεσμούς με την Αγγλία, φτάνοντας μέχρι το σημείο να προτείνει γάμο στην Ελισάβετ Α΄.
- Ο Ιβάν ο Τρομερός αν και προώθησε σειρά σημαντικών μεταρρυθμίσεων, ενισχύοντας και επεκτείνοντας τη Ρωσία, τελικά άφησε πίσω του μια χώρα αποδυναμωμένη από την τυραννία του αλλά σταθερά υπό κεντρικό έλεγχο, διαμορφώνοντας την πορεία της ιστορίας της.
- Η κληρονομιά του αποτελεί μια διδακτική ιστορία για το πώς η παράνοια και η ανεξέλεγκτη εξουσία μπορούν να μετατρέψουν έναν ικανό ηγέτη σε έναν τερατώδη τύραννο.
