Μέσα Οκτωβρίου 1964. Πριν 60 ακριβώς χρόνια, η υπερηφάνεια είχε κυριεύσει τη Μόσχα και τη Σοβιετική Ένωση καθώς το διαστημόπλοιο «Voskhod 1» με τρεις κοσμοναύτες είχε επιστρέψει με ασφάλεια στη Γη. Ηταν η πρώτη αποστολή ενός διαστημικού σκάφους με τριμελές πλήρωμα.
Τα πρωτοσέλιδα των σοβιετικών εφημερίδων πανηγύριζαν την επιτυχία, η οποία άφηνε ακόμη πιο πίσω τις Ηνωμένες Πολιτείες στον ανταγωνισμό των δύο υπερδυνάμεων στο Διάστημα.
Ενώ όμως οι Σοβιετικοί πολίτες απολάμβαναν αυτή την επιτυχία, συνέβη κάτι απροσδόκητο: η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΣΕ απομάκρυνε ξαφνικά τον Νικίτα Χρουστσόφ από όλα τα αξιώματά του. Η αποπομπή του πρώτου Γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος και αρχηγού του κράτους της Σοβιετικής Ένωσης ήταν ένα πρωτοφανές γεγονός στη σοβιετική ιστορία. Κάποιοι μίλησαν μάλιστα για μια «Μικρή Οκτωβριανή Επανάσταση». Η εφημερίδα «Pravda» ανέφερε την αλλαγή εξουσίας μόλις δύο ημέρες καθυστέρηση.
Ο Χρουστσόφ, ο οποίος ήρθε στην εξουσία μετά το θάνατο του Ιωσήφ Στάλιν το 1953, καθαιρέθηκε χωρίς βία. Ούτε συνελήφθη ούτε δολοφονήθηκε μετά την απομάκρυνσή του από την εξουσία. Συνταξιοδοτήθηκε και έζησε υπό επίβλεψη για άλλα επτά χρόνια.
Διάδοχός του εξελέγη ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ, ο οποίος αντικατέστησε τον Χρουστσόφ ως Πρώτος Γραμματέας του ΚΚΣΕ και λίγο αργότερα το αξίωμά του μετονομάστηκε σε Γενικός Γραμματέας, τον ίδιο τίτλο που είχε ο Στάλιν. Η κομματική εφημερίδα «Pravda» ανέφερε την αλλαγή εξουσίας με δύο ημέρες καθυστέρηση. Νέος πρωθυπουργός εξελέγη ο Αλεξέι Κοσίγκιν.
Ηταν… «καυχησιάρης»
Γιατί απομακρύνθηκε ο Χρουστσόφ από την εξουσία; Οταν μάλιστα στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και στις αρχές της δεκαετίας του 1960, η σοβιετική εξουσία πήγαινε από τη μια επιτυχία στην άλλη; Εμεινε μάλιστα στην ιστορία όταν έβγαλε θυμωμένος το παπούτσι του μέσα στη ΓΣ του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη, χτυπώντας στο βήμα για να γίνει ησυχία!
Οι Σοβιετικοί πολίτες, συνέδεσαν πολλές επιτυχίες με τον Χρουστσόφ. Αλλά τον κατηγορούσαν ακόμη περισσότερο για τις ήττες. Ο ίδιος έφταιγε για αυτό, λέει ο Γερμανός ιστορικός, Στέφαν Μερλ, καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Μπίλεφελντ και ειδικός για την Ανατολική Ευρώπη. «Ο κύριος λόγος για την πτώση του Χρουστσόφ ήταν η περιβόητη καυχησιολογία του. Συνήθιζε να καυχάται στον πληθυσμό και είχε δώσει στοιχεία που τελικά έδειχναν μόνο την ανικανότητά του».
Ο Χρουστσόφ ξεκίνησε την εποχή του ως Σοβιετικός ηγέτης με ένα «μπόνους»: Το όνομά του είχε συνδεθεί με την αποσταλινοποίηση μετά τον θάνατο του δικτάτορα το 1953. «Είναι σαφές ότι ο Στάλιν αποδείχθηκε μισαλλόδοξος και βάναυσος και ότι έκανε κατάχρηση της εξουσίας του», είχε πει ο Χρουστσόφ στην περίφημη μυστική ομιλία του στο 20ο συνέδριο του ΚΚΣΕ τον Φεβρουάριο του 1956.
Ακόμη και τότε, ο Χρουστσόφ είχε υποσχεθεί περισσότερα από όσα μπορούσε ή ήθελε να κάνει. Οικονομικά βέβαια, η ΕΣΣΔ τα πήγαινε σχετικά καλά επί Χρουστσόφ. Το ΑΕΠ αυξανόταν περισσότερο από 10% ετησίως από τη δεκαετία του 1950. Με ένα τεράστιο οικοδομικό πρόγραμμα, κατασκευάστηκαν παντού μεγάλες πολυκατοικίες. Μέχρι τότε, πολλές οικογένειες ζούσαν σε ερείπια του πολέμου.
Ως μέρος της εκστρατείας για τη «Νέα Γη», οι Σοβιετικοί αγρότες όργωσαν επίσης περισσότερα από 40 εκατομμύρια εκτάρια στη Σιβηρία και το Καζακστάν μέχρι το 1960. Η συγκομιδή σιτηρών ήταν η μεγαλύτερη από ποτέ. Αλλά το μειονέκτημα έγινε σύντομα εμφανές: στη στέπα του Καζακστάν, οι καταιγίδες παρέσυραν τεράστιες εκτάσεις γόνιμων εδαφών και το ένα τέταρτο των πρόσφατα ανακτηθέντων χωραφιών έπρεπε να εγκαταλειφθεί επειδή ήταν ακατάλληλα.
Η εκστρατεία για τη «Νέα Γη» παρέμεινε επιτυχημένη, αλλά με πολύ μικρότερα αποτελέσματα από αυτή που είχε ανακοινώσει ο Χρουστσόφ.
Οι μισθοί αυξήθηκαν επί Χρουστσόφ, αλλά τα καταστήματα παρέμεναν άδεια. Είχε μάλιστα ανακοινώσει ότι η ΕΣΣΔ θα «προλάβει και θα προσπεράσει» τις ΗΠΑ και είχε υποσχεθεί στους υπηκόους του πλυντήρια ρούχων, αυτοκίνητα και ηλεκτρικές συσκευές. Αλλά δύσκολα κατάφερε να πετύχει κάτι τέτοιο. Τα είδη πολυτελείας παρέμειναν σπάνια και ακριβά γιατί έπρεπε να επιδοτηθούν το ψωμί, το γάλα και η ζάχαρη. Η κατανάλωση αλκοόλ αυξήθηκε απότομα στα χρόνια του Χρουστσόφ.
«Πυραύλοι σαν τα… λουκάνικα»
Ο Χρουτσόφ χρειαζόταν χρήματα και για το Διαστημικό πρόγραμμα. Ο αγώνας ενάντια στους Αμερικανούς στο Διάστημα ξεκίνησε καλά. Η πτήση του πρώτου δορυφόρου «Sputnik» συγκλόνισε τη Δύση το 1957. Ήταν πλέον σαφές ότι η ΕΣΣΔ διέθετε πυραύλους που μπορούσαν να μεταφέρουν πυρηνικές κεφαλές στις ΗΠΑ. Ο αρχηγός του Κρεμλίνου είπε ότι η Σοβιετική Ένωση παρήγαγε τόσους πολλούς πυραύλους «σαν τα… λουκάνικα». Στην πραγματικότητα, το 1961, η CIA υπολόγισε τον αριθμό των σοβιετικών διηπειρωτικών πυραύλων ICBM στην ΕΣΣΔ σε 15 έως 25.
Αυτή η στρατηγική αδυναμία ήταν ένας λόγος για τον οποίο οι Σοβιετικοί τοποθέτησαν πυρηνικούς πυραύλους μέσου βεληνεκούς στην Κούβα το 1962, με αποτέλεσμα ο κόσμος να φτάσει στο χείλος του πυρηνικού πολέμου. Ο Χρουστσόφ σταμάτησε την κρίση αποσύροντας τους πυραύλους SS-4. Σε αντάλλαγμα, οι ΗΠΑ διέλυσαν τους πυρηνικούς πυραύλους τους στην Τουρκία, αλλά αυτό το μέρος της συμφωνίας παρέμεινε μυστικό.
Ως επικεφαλής του Κρεμλίνου, ο Χρουστσόφ στράφηκε επίσης σύντομα με αντίστροφη ταχύτητα όσον αφορά την εξωτερική πολιτική: τερμάτισε με τα τανκς τις εξεγέρσεις στην Πολωνία και την Ουγγαρία, τον Οκτώβριο του 1956.
Το παρασκήνιο της ανατροπής
Η πτώση του Χρουστσόφ τον Οκτώβριο του 1964 ήταν ένα σημείο καμπής. Τα παιχνίδια πολιτικής εξουσίας τον οδήγησαν στην πτώση. Τι συνέβη όμως στα παρασκήνια; «Ο Χρουστσόφ έπρεπε να αντικατασταθεί επειδή ο πληθυσμός δεν τον αποδεχόταν πλέον ως σοφό και δίκαιο ηγεμόνα», λέει ο καθηγητής Μερλ.
Ο Χρουστσόφ έμεινε στην ιστορία ως μεταρρυθμιστής που ήθελε να κάνει τον σοβιετικό κομμουνισμό λιγότερο «βάναυσο», υποστηρίζει ο Γερμανός καθηγητής. Άσκησε δριμεία κριτική στον Στάλιν για την κατάχρηση εξουσίας, αλλά ταυτόχρονα διεύρυνε σταδιακά τη δική του εξουσία.
«Οι προσπάθειές του για πολιτική και οικονομική μεταρρύθμιση τελείωσαν όταν απείλησαν τη διατήρηση του κομμουνιστικού μονοπωλίου της εξουσίας. Οι αρχικά θετικές του μεταρρυθμίσεις βελτίωσαν το βιοτικό επίπεδο του λαού της χώρας του, αλλά στη συνέχεια έγιναν χαοτικές και οδήγησαν σε κοινωνικές αναταραχές.
Αφού ο Χρουστσόφ αντιστάθηκε σε μια απόπειρα πραξικοπήματος το 1957, βρέθηκε πάντως να είναι όλο και πιο πολύ πολιτικά απομονωμένος και χωρίς υποστήριξη στο Προεδρείο και την Κεντρική Επιτροπή μέχρι τον Οκτώβριο του 1964.
Η ρήξη με την Κίνα
Η ρήξη μεταξύ της Σοβιετικής Ένωσης και της Κίνας στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και στις αρχές της δεκαετίας του 1960 προκάλεσε επίσης μια ορισμένη δυσαρέσκεια στη Μόσχα. Η αιτία της διακοπής δεν ήταν τα βήματα απελευθέρωσης του Χρουστσόφ, αλλά ο αυξανόμενος αυταρχισμός της Κίνας υπό τον Μάο Τσε Τουνγκ κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου.
Υπήρχαν επίσης συνοριακές διαφορές μεταξύ των δύο χωρών και διαφωνίες για τις διεθνείς σχέσεις. Οι επικριτές του Χρουστσόφ είπαν ότι μπορούσε και έπρεπε να έχει διαχειριστεί τις σχέσεις πιο επιδέξια.
Για πολλούς στη Μόσχα πάντως, ο Χρουστσόφ ευθύνεται γιατί με τις μεταρρυθμίσεις και το στυλ διακυβέρνησής του, ξεκίνησε η σταδιακή αποσύνθεση της Σοβιετικής Ένωσης ήδη από τη δεκαετία του 1950.
Ο Ρώσος Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν έχει επικρίνει άλλωστε την πολιτική Χρουστσόφ – ειδικά από τη στιγμή που παραχώρησε, «ανούσια» την Κριμαία στην Ουκρανία το 1954.
Ο Χρουστσόφ πέθανε απομονωμένος στη ντάτσα του έξω από τη Μόσχα, στις 11 Σεπτεμβρίου 1971.
