Στη λίστα των Αμερικανών που απελευθέρωσε ο Βλαντίμιρ Πούτιν σε μια επική ανταλλαγή κρατουμένων την Πέμπτη, κανείς δεν ήταν πιο άτυχος από τον Πολ Γουίλαν.
Ο 54χρονος πρώην πεζοναύτης και βετεράνος του πολέμου στο Ιράκ συνελήφθη από Ρώσους αξιωματικούς της αντικατασκοπείας τρεις ημέρες μετά τα Χριστούγεννα του 2018 και πέρασε περισσότερο χρόνο στα γκουλάγκ από οποιονδήποτε άλλο. Ως ο πρώτος που καταδικάστηκε με κατηγορίες κατασκοπείας «χρησίμευσε ως άβουλο πειραματόζωο καθώς η Ουάσιγκτον και η Μόσχα σκόνταψαν σε μια νέα εποχή διπλωματίας ομήρων», σχολιάζει χαρακτηριστικά η Wall Street Journal, που παρουσιάζει όλη την περιπέτεια του «πιο άτυχου Αμερικανού».
Η ιδιότυπη ιστορία του, το έκανε πιο δύσκολο να τραβήξει την προσοχή στα δεινά του. Αυτός και η οικογένειά του παρακολουθούσαν με αγωνία (και κάποιες στιγμές απόγνωση) την απελευθέρωση της διάσημης μπασκετμπολίστριας Μπρίτνι Γκράινερ, μετά από λιγότερο από ένα χρόνο κράτησης, όπως και τις παγκόσμιες αντιδράσεις που είχε πυροδοτήσιε η σύλληψη του δημοσιογράφου της Wall Street Journal, Έβαν Γκέρσκοβιτς. Με τον ίδιο δεν ασχολήθηκε σχεδόν κανείς στα διεθνή μέσα.
Ο Γουίλαν μεταφέρθηκε στην IK-17, έναν λαβύρινθο από χαμηλά κελιά περίπου 300 μίλια ανατολικά της Μόσχας. Ο εθνικός ύμνος της Ρωσίας ηχούσε από τα μεγάφωνα σε καθημερινή βάση. Ο πρώην πεζοναύτης έπρεπε να στέκεται προσοχή με το χέρι στο στήθος. Στη συνέχεια μεταφερόταν σε άλλον όροφο της φυλακής, όπου έραβε παντελόνια και παλτά για την εταιρεία Technoavia. Το φαγητό ήταν σπάνιο και οι καβγάδες ήταν συνηθισμένοι στο στρατόπεδο εργασίας που ονομαζόταν «Fashion Colony».
Η σχέση του με τη Ρωσία και η σύλληψή του
Πώς όμως ξεκίνησαν όλα; Ο Γουίλαν επισκέφτηκε για πρώτη φορά τη Ρωσία το 2006 και όπως έχει πει μαγεύτηκε. Επέστρεψε έκτοτε άλλες έξι φορές, ενώ διατηρούσε επαφές στα ρωσικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης με συναδέλφους αστυνομικούς και στρατιώτες. Μεταξύ αυτών και ο Ίλια Γιατσένκο, αξιωματικός της FSB που ανέβαινε τις κλίμακες της ιεραρχίας. Ένιωθε ότι έχει αναπτύξει δυνατές σχέσεις φιλίας.
Το 2018, όταν ήταν διευθυντής παγκόσμιας ασφάλειας για την εταιρεία ανταλλακτικών αυτοκινήτων BorgWarner, ο Γουίλαν ταξίδεψε και πάλι στη Μόσχα, αυτή τη φορά για τον γάμο ενός συναδέλφου του πεζοναύτη με μια Ρωσίδα υπήκοο.
Αυτός και ο Γιατσένκο έκαναν σχέδια να συναντηθούν. Στην πόρτα του δωματίου του ξενοδοχείου του, ο Γιατσένκο του είπε πως είχε φωτογραφίες από προηγούμενες συναντήσεις τους και του έδωσε ένα usb. Ο Γουίλαν ξυριζόταν όταν μασκοφόροι πράκτορες της FSB μπήκαν μέσα, τον πέταξαν στο πάτωμα και στη συνέχεια τον μετέφεραν στο Λεφόρτοβο, τη φυλακή της Μόσχας όπου ο Στάλιν είχε κάποτε πετάξει αξιωματούχους.
«Θα σε ανταλλάξουν»
Θα σε ανταλλάξουν, του είπε ένας πράκτορας, καθώς το βαν έφτανε στη φυλακή. Στο κελί του ένα φως έλαμπε τη μέρα και γινόταν πιο φωτεινό τη νύχτα. Οι μέρες περνούσαν χωρίς επαφή με τον έξω κόσμο.
Η αδελφή του Ελίζαμπεθ και ο δίδυμος αδερφός του Ντέιβιντ άρχισαν να ψάχνουν… στη Google αναφορές για Αμερικανούς που είχαν κάποιο ατύχημα στη Ρωσία. Ένα άρθρο από το κρατικό πρακτορείο ειδήσεων Interfax ανέφερε: «Στις 28 Δεκεμβρίου 2018, πράκτορες της Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Ασφαλείας της Ρωσικής Ομοσπονδίας στη Μόσχα συνέλαβαν τον Αμερικανό υπήκοο Πολ Γουίλαν για κατασκοπεία».
Οι εισαγγελείς, σε ένα κλειστό δικαστικό σύστημα που σχεδόν ποτέ δεν έχει αθωώσει ύποπτο για κατασκοπεία, ισχυρίστηκαν ότι το στικάκι περιείχε ονόματα Ρώσων φοιτητών σε σχολή της FSB και ο Γουίλαν σκόπευε να το παραδώσει στις αμερικανικές αρχές. Το Στέιτ Ντιπάρτμεντ χαρακτήρισε άμεσα τις κατηγορίες ψευδείς.
«Δεν πιάσατε Τζέιμις Μποντ, αλλά .. τον Μίστερ Μπιν»
«Η Ρωσία λέει ότι έπιασε τον Τζέιμς Μποντ σε μια αποστολή κατασκοπείας», θα έλεγε αργότερα ο Γουίλαν, στο δικαστήριο. «Στην πραγματικότητα, απήγαγαν τον Μίστερ Μπιν σε διακοπές».
Εκείνον τον μήνα, επισκέφτηκε τον Γουίλαν στο κελί του ο πρεσβευτής των ΗΠΑ, Τζον Χάντσμαν, Κάθε λέξη της συνομιλίας τους μεταφραζόταν από έναν διερμηνέα που ψιθύριζε στο αυτί ενός αξιωματικού της FSB που ήταν σκαρφαλωμένος δίπλα τους, και παρενέβη για να τους φιμώσει σε κάθε αναφορά της υπόθεσης, των συνθηκών στη φυλακή ή των προοπτικών απελευθέρωσης.
Ο κρατούμενος φαινόταν αποπροσανατολισμένος. «Είμαι πεζοναύτης, είμαι σκληρός. Μπορώ να το ξεπεράσω αυτό», είπε, σε μία προσπάθεια περισσότερο να πείσει τον εαυτό του.
Ο Λευκός Οίκος είχε άλλα στο μυαλό του
Ο Χάντσμαν κατευθύνθηκε στο σπίτι του στον Λευκό Οίκο για να πιέσει τον τότε πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ για μια γρήγορη συμφωνία. «Πρέπει να το κάνουμε αυτό», συμφώνησε ο πρόεδρος.
Αλλά καθώς ο Λευκός Οίκος προχώρησε γρήγορα σε άλλα ζητήματα, οποιαδήποτε πιθανή ανταλλαγή μπήκε στον πάγο. Ορισμένοι ανώτεροι αξιωματούχοι αισθάνθηκαν επιφυλακτικοί σχετικά με την ανταλλαγή καταδικασμένων Ρώσων για έναν Αμερικανό κρατούμενο, που τους φαινόταν αρκετά αφελής, ώστε να πιάσει φιλίες με αξιωματούχο της FSB.
Υπήρχε και ένα άλλο θέμα. Ο Γουίλαν είχε τέσσερα διαβατήρια — από τον Καναδά, όπου γεννήθηκε, και το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ιρλανδία, από γενεαλογία. Τα είχε χάσει όταν κατηγορήθηκε ότι προσπάθησε να κλέψει περισσότερα από 10.000 δολάρια σε μετρητά.
Εντάσεις και παραιτήσεις
Το 2019 έγιναν νέες προσπάθειες. Ο Μπιλ Ρίτσαρντσον, ο πρώην κυβερνήτης του Νέου Μεξικού, είχε περάσει χρόνια δουλεύοντας για να βοηθήσει στην απελευθέρωση Αμερικανών που κρατούνταν σε ξένες φυλακές και είχε σφυρηλατήσει στενή σχέση με τον Ρώσο υπουργό Εξωτερικών, Σεργκέι Λαβρόφ.
Με τον διαμεσολαβητή του, Μίκυ Μπέργκμαν, πρώην Ισραηλινό αλεξιπτωτιστή, ο Ρίτσαρντσον μπήκαν διακριτικά στην πρεσβεία της Ρωσίας στην Ουάσινγκτον για μια συνομιλία με τον Ανατόλι Αντόνοφ, τον πρεσβευτή της Ρωσίας στην Ουάσιγκτον. Ο πρεσβευτής τους επανέλαβε αυτό που είχε πει δημόσια η κυβέρνησή του: Η Ρωσία ευχαρίστως θα ελευθερώσει τον Γουίλαν —ή οποιονδήποτε Αμερικανό πολίτη φυλακισμένο στη Ρωσία— σε μια αμοιβαία απελευθέρωση για τον καταδικασθέντα λαθρέμπορο ναρκωτικών Κονσταντίν Γιαροσένκο. Οι ΗΠΑ δεν το δέχθηκαν.
Τον Σεπτέμβριο, η Βουλή των Αντιπροσώπων ξεκίνησε μια έρευνα παραπομπής για τις σχέσεις του Προέδρου Τραμπ με την Ουκρανία, εκτονώνοντας κάθε πολιτικό περιθώριο ανταλλαγής κρατουμένων με το Κρεμλίνο.
Τον ίδιο μήνα στη Ρωσία, η FSB ανακοίνωσε ότι ολοκλήρωσε την έρευνά της και ότι θα προχωρήσει σε δίκη. Τον Οκτώβριο ο Χάντσμαν παραιτήθηκε. Η τελευταία συνάντησή του με τον Γουίλαν διήρκεσε μόνο 30 λεπτά. Ο πρεσβευτής μιλούσε γρήγορα και σε αργκό για να πάρει κρυφά όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες προτού οι αξιωματικοί της FSB που παρακολουθούσαν τη συνομιλία τον σταματήσουν.
Ο Γουίλαν ήταν εξαντλημένος. Το φαγητό ήταν φρικτό, η απομόνωση ανυπόφορη και φοβόταν τον συγκρατούμενό του στο κελί του, με τον οποίο περνούσε 23 ώρες την ημέρα.
Τα σκοτεινά Χριστούγεννα του 2019
Δώδεκα ημέρες πριν από τα Χριστούγεννα του 2019, η BorgWarner στις ΗΠΑ καταργούσε και επισήμως τη θέση του Γουίλαν και εκείνος μεταφερόταν σε μία αίθουσα δικαστηρίου, όπου τον ενημέρωναν πως η προφυλάκιση θα παραταθεί έως την επόμενη άνοιξη. Ο Γουίλαν κρατούσε ένα σημείωμα μπροστά στη μοναδική ρωσική κάμερα ειδήσεων, που τον συνδέει με τον έξω κόσμο, Απευθυνόταν στην οικογένειά του και σε όλους όσους τον στήριζαν. Έγραφε «Καλά Χριστούγεννα & Ευτυχισμένο το Νέο Έτος».
«Ένας νέος σερίφης στην πόλη»
Ύστερα από μία διαδρομή 8 ωρών νατολικά της Μόσχας, ο Γουίλαν οδηγήθηκε στο νέο του «σπίτι», την τεράστια αιωνόβια εγκατάσταση που είχε φιλοξενήσει Γερμανούς αιχμαλώτους πολέμου κατά τη διάρκεια των ημερών του ως σοβιετικού γκουλάγκ. Κατσίκες και κοτόπουλα τριγυρνούσαν σε έναν στρατιωτικοποιημένο φράχτη.
Ο Γουίλαν μπήκε σε ένα κελί με κρατούμενους από το Τζακιστάν. Όπου πατούσε, κουβαλούσε το τετράδιο σε μέγεθος τσέπης όπου κατέγραφε τα όσα ζούσε. Το έφερε μαζί του για να συναντήσει τον δεύτερο πρεσβευτή των ΗΠΑ που θα παρακολουθούσε την υπόθεσή του, τον διπλωμάτη καριέρας και πρώην υφυπουργό Εξωτερικών, Τζον Σάλιβαν.
Του αφηγήθηκε για όλες τις φορές που οι δεσμοφύλακες του είχαν αρνηθεί φαγητό ή ένα τηλεφώνημα στην οικογένειά του. Προσπαθούσε να μελετήσει τον ποινικό κώδικα για να μπορεί να αναγκάσει τους φρουρούς να λογοδοτήσουν. Όταν ένας φρουρός τον χτύπησε στον ώμο, υπέβαλε επίσημη καταγγελία.
Ο Σάλιβαν του παρέδωσε μια στοίβα επιστολές από την οικογένειά του. Του είπε ότι η ιδέα της ανταλλαγής του είχε φτάσει στο Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας του Λευκού Οίκου, αλλά δεν μπορούσε να προχωρήσει περαιτέρω. Ο νέος σύμβουλος εθνικής ασφάλειας, Ρόμπερτ Ο’ Μπράιεν, ήταν ο Ειδικός Απεσταλμένος του Προέδρου για τις Υποθέσεις Ομήρων, αλλά υιοθέτησε σκληρή γραμμή: «Υπάρχει ένας νέος σερίφης στην πόλη και αυτός σας λέει ότι δεν πληρώνουμε λύτρα». Ο Γουίλαν πλήρωνε αυτή τη στάση.
Αλλαγή σκυτάλης στον Λευκό Οίκο
Το 2020 ο Τραμπ έχασε τις εκλογές και όλα άλλαξαν πάλι. Ο νέος σύμβουλος εθνικής ασφάλειας του προέδρου Μπάιντεν, Τζέικ Σάλιβαν, ήθελε να μελετήσει αυστηρά μια σειρά από επιλογές πολιτικής προτού ο Λευκός Οίκος του αρχίσει να ασχολείται με τις ανταλλαγές κρατουμένων.
Ο Σάλιβαν ήταν ανοιχτός σε ανταλλαγή με τη Ρωσία, αλλά έπρεπε πρώτα να δημιουργήσει ένα κανάλι διαλόγου με το Κρεμλίνο, ξεκινώντας από τον έμπιστο του Πούτιν και πρώην διευθυντή της FSB, Νικολάι Πατρούσεφ. Κατά τη διάρκεια μιας συνάντησης στη Γενεύη, το 2022, ο Σάλιβαν προσπάθησε να διερευνήσει τρόπους για να κάνει τη σχέση των δύο χωρών… προβλέψιμη.
Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και οι νέες συλλήψεις
Λίγες εβδομάδες αργότερα, ο Πούτιν δημοσίευσε ένα εκτενές δοκίμιο δηλώνοντας ότι «η πραγματική κυριαρχία της Ουκρανίας είναι δυνατή μόνο σε συνεργασία με τη Ρωσία». Κατά μήκος των συνόρων, τα ρωσικά στρατεύματα άρχισαν να συγκεντρώνονται. Αρκετοί Αμερικανοί συνελήφθησαν σε ρωσικά αεροδρόμια, συμπεριλαμβανομένου του Μαρκ Φόγκελ, ενός καθηγητή ιστορίας στο σχολείο της πρεσβείας των ΗΠΑ. Κατηγορήθηκε ότι μετέφερε στις αποσκευές του προϊόντα μαριχουάνας.
Έξι μήνες αργότερα, μια διάσημη παίκτρια του WNBA, η Γκράινερ, συνελήφθη στο ίδιο αεροδρόμιο με λιγότερο από ένα γραμμάριο χασίς στις αποσκευές της. Μετά από μια εθνική κατακραυγή, οι ΗΠΑ έφτασαν στη Μόσχα για να συζητήσουν την ανταλλαγή τόσο της ίδιας όσο και της Γουίλαν με τον Βίκτορ Μπουτ, έναν έμπορο όπλων που εκδόθηκε από την Ταϊλάνδη.
Αλλά μέχρι τότε, η Ρωσία φαινόταν να έχει σκληρύνει τη θέση της. Εάν η Ουάσιγκτον ήθελε η Μόσχα να απελευθερώσει έναν Αμερικανό που καταδικάστηκε σε ρωσικό δικαστήριο για κατασκοπεία, τότε οι ΗΠΑ θα έπρεπε να απελευθερώσουν έναν Ρώσο που καταδικάστηκε για ένα αντίστοιχο έγκλημα. Και οι ΗΠΑ δεν είχαν τέτοιο κατάδικο πουθενά στο σωφρονιστικό σύστημα τους.
Δεκάδες ακόμη «ατυχίες», διαπραγματεύσεις που άρχιζαν με ελπίδες και κατέληγαν σε ναυάγιο, υποσχέσεις που διαψεύδονταν, έζησε ο Γουίλαν. Πέρασαν ακόμη 2 χρόνια, μέχρι να μπορέσει να επιστρέψει σήμερα το πρωί στην πατρίδα του και να πέσει στην αγκαλιά των δικών του ανθρώπων.
