Όταν ο νεαρός Ρόμπερτ Χαρτ έφτασε στη Σαγκάη το 1854 ως μεταφραστής για το βρετανικό προξενείο, δύσκολα θα μπορούσε να προβλέψει ότι η ζωή του θα ήταν τόσο στενά συνυφασμένη με την εξέλιξη της Κίνας σε ένα σύγχρονο κράτος.
Λίγοι άνθρωποι έχουν ακούσει για τον Χαρτ σήμερα, αλλά σε μια καριέρα που εκτείνεται σχεδόν 60 χρόνια, αυτός ο αξιωματούχος από την αγροτική πόλη Πόρτανταουν, στη σημερινή Βόρεια Ιρλανδία, έπαιξε έναν μεταμορφωτικό ρόλο στην κινεζική ιστορία, όπως εξηγεί σε άρθρο του το Foreign Policy.
Το όραμα του Χαρτ
Ως γενικός επιθεωρητής της Αυτοκρατορικής Ναυτιλιακής Τελωνειακής Υπηρεσίας της Κίνας από το 1861 έως το 1911, ο Χαρτ ξεκίνησε μεγάλα έργα υποδομής, από λιμενικές εγκαταστάσεις και φάρους μέχρι υπηρεσίες μετεωρολογίας και δημιουργίας χαρτών. Η πιο σημαντική του παρέμβαση όμως είχε να κάνει με τις ταχυδρομικές υπηρεσίες.
Από την πρώτη συνάντησή του στο νεοσύστατο Zongli Yamen, το υπουργείο Εξωτερικών της Κίνας, ο Χαρτ έφτασε με ένα ολοκληρωμένο όραμα για τον κινεζικό εκσυγχρονισμό. Αυτό περιελάμβανε σχέδια για ένα σύγχρονο, κρατικό εθνικό ταχυδρομείο με βάση το μοντέλο που είχε υιοθετηθεί σε χώρες, όπως η Βρετανία, η Γερμανία και οι Ηνωμένες Πολιτείες.
Ωστόσο, παρ’ όλες τις επιτυχίες του, και παρά την επιμονή του, χρειάστηκε να περάσουν 35 χρόνια για να δει το όραμά του να γίνει πράξη. Αυτή η καθυστέρηση είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα ιστορικά ερωτήματα της περιόδου και μας μεταφέρει στην καρδιά της πολιτικής δυναμικής της αυτοκρατορίας Τσινγκ.
Ο Πόλεμος του Οπίου και το άνοιγμα στους ξένους
Η υιοθέτηση ξένων μοντέλων μεταρρύθμισης ήταν πάντα ένα τεταμένο ζήτημα στην Κίνα. Μέχρι το 1861, η αυλή των Τσινγκ ήταν τελικά διατεθειμένη να δεχτεί ότι οι δυτικοί βρίσκονταν στην Κίνα για να μείνουν – μαζί με τα καινοτόμα όπλα τους.
Οι δυτικές δυνάμεις είχαν νικήσει την Κίνα στον Δεύτερο Πόλεμο του Οπίου και η Κίνα αναγκάστηκε να επικυρώσει νέες συνθήκες με τη Βρετανία, τη Γαλλία, τη Ρωσία και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Αν και αυτές οι συνθήκες ήταν διαφορετικές, όλες περιλάμβαναν το άνοιγμα νέων λιμανιών, διατάξεις για ξένες αντιπροσωπείες που θα σταθμεύουν στο Πεκίνο και άδεια για ξένους να ταξιδεύουν στη χώρα.
Η Χήρα Αυτοκράτειρα Τσισί
Ως απάντηση σε αυτή τη νέα πραγματικότητα, η Κίνα ίδρυσε το Zongli Yamen και ξεκίνησε ένα πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων που ονομάζεται Κίνημα Αυτοενίσχυσης. Η αυτοκράτειρα ενέκρινε πολλές από αυτές τις μεταρρυθμίσεις.
Το καλοκαίρι του 1861, μετά το θάνατο του συζύγου της, οργάνωσε ένα επιτυχημένο πραξικόπημα εναντίον άλλων αυτοκρατορικών αντιβασιλέων. Η αυτοκράτειρα – που της άρεσε να συγκρίνει τον εαυτό της με τη σύγχρονη της, τη βασίλισσα Βικτώρια της Βρετανίας – κυβέρνησε ουσιαστικά την Κίνα πίσω από την αυλαία για τα περισσότερα από τα επόμενα 50 χρόνια.
Τα έργα εκσυγχρονισμού του Κινήματος Αυτοενίσχυσης περιελάμβαναν αγροτική μεταρρύθμιση, ναυτικές προμήθειες και σημαντική ώθηση στην εκπαίδευση με· τη δημιουργία σχολείων και στρατιωτικών σχολών με νέα προγράμματα σπουδών. Παράλληλα ιδρύθηκαν σιδηροδρομικές γραμμές, υιοθετήθηκε ο τηλέγραφος, άνοιξαν νέες ακτπλοϊκές γραμμές, σύγχρονα ορυχεία και επιχειρήσεις κλωστοϋφαντουργίας. Πολλά από αυτά τα έργα βασίζονταν σε ξένα κεφάλαια και ξένοι βοήθησαν στην υλοποίηση τους.
Μετά τον εμφύλιο
Ο Χαρτ ήταν ένας από αυτούς τους ξένους. Στα χρόνια που ακολούθησαν το ξέσπασμα της εξέγερσης του Ταϊπίνγκ του 1850, του μεγαλύτερου εμφυλίου πολέμου στην Κίνα σε διάστημα πολλών αιώνων, πολλοί αλλοδαποί απασχολήθηκαν από την κυβέρνηση Τσινγκ για την υποστήριξη των στρατιωτικών της εκστρατειών. Προσλήφθηκαν επίσης για να εργαστούν σε διάφορα προγράμματα εκσυγχρονισμού.
Η νεοσύστατη Τελωνειακή Υπηρεσία που κληρονόμησε και διαμόρφωσε ο Χαρτ στο όραμά του ήταν ένας υβριδικός θεσμός: οι υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι του ήταν ξένοι, ενώ ο οργανισμός εισέπραττε δασμούς για την κυβέρνηση και αντιπροσώπευε την κυριαρχία της Αυτοκρατορίας Τσινγκ.
Ο Χαρτ δημιούργησε υψηλό βαθμό εμπιστοσύνης μεταξύ της βασιλικής οικογένειας των Μαντσού, που κυβέρνησε την Αυτοκρατορία Τσινγκ, και των υψηλών αξιωματούχων στο Πεκίνο που επέβλεπαν το Ζόνγκλι Γιαμέν. Μέχρι τη δεκαετία του 1880, η Τελωνειακή Υπηρεσία είχε γίνει μια από τις μεγαλύτερες και πιο αξιόπιστες πηγές κρατικών εσόδων.
Σεβασμός αλλά και καχυποψία
Η Κίνα χρησιμοποίησε τις εισπράξεις τιμολογίων της υπηρεσίας για να εξυπηρετήσει τα ξένα της δάνεια και να πληρώσει τις υποχρεώσεις της για αποζημίωση βάσει της συνθήκης, αλλά και ως εγγύηση για τη χρηματοδότηση νέων έργων. Αυτό έφερε σεβασμό, αλλά και καχυποψία στο πρόσωπο του Χαρτ, ιδιαίτερα καθώς αυξήθηκε το εθνικιστικό αίσθημα. Αυτή η επιφυλακτικότητα ήταν ένας παράγοντας που δυσκόλεψε τον Χαρτ να πραγματοποιήσει τα σχέδιά του για ένα ταχυδρομείο.
Πριν από την ίδρυση του εθνικού ταχυδρομείου, η Κίνα διέθετε δύο κύρια ταχυδρομικά συστήματα: στρατιωτικά ταχυδρομεία και ιδιωτικά ταχυδρομεία. Στα μέσα του 19ου αιώνα, το παλιό στρατιωτικό σύστημα ταχυμεταφοράς, που χρησιμοποιήθηκε μόνο για σημαντικές επίσημες επικοινωνίες, όδευε προς την κατάρρευση, καθώς η διαφθορά ήταν ενδημική και το κόστος συντήρησης εξαιρετικά υψηλό.
Η σημασία των οικογενειακών επιχειρήσεων ταχυμεταφοράς
Εν τω μεταξύ, οι ιδιωτικές ταχυμεταφορές – οικογενειακές εταιρείες – είχαν από καιρό αποδείξει τη χρησιμότητά τους για τους εμπόρους και τους απλούς ανθρώπους. Συγκέντρωναν και παρέδιδαν αλληλογραφία και μικρά δέματα σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Διαχειρίζονταν επίσης εμβάσματα, σε συνδυασμό με παραδοσιακές κινεζικές τράπεζες.
Ενώ οι εταιρείες ήταν τοπικές ή περιφερειακές, συμμετείχαν επίσης σε συνεργατικά δίκτυα που επέτρεπαν τις παραδόσεις σε μεγάλες αποστάσεις. Συχνά είχαν τις δικές τους ειδικές μεθόδους μεταφοράς, όπως με τα πόδια, με ζώα ή με βάρκα. Δίκτυα ιδιωτικών επιστολών κάλυπταν ολόκληρη την Κίνα και πράγματι λειτουργούσαν πέρα από τα σύνορά της και σε πολλές τοποθεσίες στο εξωτερικό για να εξυπηρετήσουν την κινεζική διασπορά. Συνέχισαν να υπάρχουν μετά την ίδρυση του ταχυδρομείου και ήταν ο σημαντικότερος αντίπαλός του.
Ο Χαρτ συγκρούστηκε με τους κυβερνήτες των επαρχιών, οι οποίοι επανειλημμένα εμπόδισαν την έγκριση των ταχυδρομικών του σχεδίων, σε ορισμένες περιπτώσεις ως απάντηση στις αντιδράσεις των ιδιωτικών εταιρειών. Ο Λι Χονγκζανγκ, ισχυρός γενικός κυβερνήτης της επαρχίας Ζιλί και μακροπρόθεσμος σύμμαχος της Τσισί σχολίασε το 1876 ότι ορισμένοι Κινέζοι αξιωματούχοι φοβούνταν πως εάν ο Χαρτ κατόρθωνε να ιδρύσει και να ελέγξει ένα εθνικό ταχυδρομείο, θα μπορούσε να αποκτήσει υπερβολική εξουσία. Ο Λι ανησυχούσε επίσης για την έκταση της βρετανικής ισχύος στην Κίνα και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη μετατόπιση των στρατιωτικών προμηθειών της χώρας του από τη Βρετανία στον ανερχόμενο ευρωπαϊκό αντίπαλό της, τη Γερμανία.
Ο σινο-ιαπωνικός πόλεμος
Μετά από πολλές προσπάθειες να κερδίσει την έγκριση από την κεντρική κυβέρνηση για την ίδρυση ενός Αυτοκρατορικού Ταχυδρομείου, έφτασε τελικά η στιγμή του Χαρτ όταν η Κίνα υπέστη ταπεινωτική ήττα στον Πρώτο Σινο-Ιαπωνικό Πόλεμο το 1895. Η Κίνα έπρεπε να παραχωρήσει την Ταϊβάν στην βρετανικά εξοπλισμένη Ιαπωνία. Και η αυλή των Τσινγκ κατακλύστηκε από αιτήματα που έφτασαν από αξιωματούχους και διανοούμενους σε όλες τις γωνιές της Κίνας για την απομάκρυνση του Λι και την εφαρμογή περαιτέρω μεταρρυθμίσεων.
Αυτοί επέκριναν σθεναρά τις τακτικές αποτυχίες της Κίνας και πολλές από τις αναφορές τους κατηγόρησαν τον Λι, ο οποίος είχε ηγηθεί των ναυτικών υποθέσεων στη βόρεια Κίνα και υπέγραψε τη Συνθήκη Shimonoseki που τερμάτισε τον πόλεμο.
Η απομάκρυνση του Λι
Καθώς ο Λι έγινε ο αποδιοπομπαίος τράγος για τις ευρύτερες στρατιωτικές αποτυχίες, ο Χαρτ βρήκε έναν ισχυρό σύμμαχο στον Βενγκ Τονγκέ, μέλος του Μεγάλου Συμβουλίου. Ο Βενγκ υποστήριξε τη μεταρρύθμιση και ήταν πρόθυμος να στηρίξει τον Χαρτ.
Ο Λι όχι μόνο απομακρύνθηκε από τη θέση του γενικού κυβερνήτη, αλλά στάλθηκε επίσης στη Ρωσία για να παρευρεθεί στη στέψη του Τσάρου Νικολάου Β’, μια σκόπιμη κίνηση για να τον απομακρύνει από την πρωτεύουσα. Στις 20 Μαρτίου 1896, λίγο αφότου ο Λι έφυγε από το Πεκίνο για τη Σαγκάη για να πιάσει ένα γαλλικό πλοίο στην Ευρώπη, το Zongli Yamen παρουσίασε την πολυαναμενόμενη πρόταση για την ίδρυση του Αυτοκρατορικού Ταχυδρομείου. Έλαβε έγκριση την ίδια μέρα.
Η λειτουργία του εθνικού ταχυδρομείου
Η επιτυχία του Χαρτ στην ίδρυση ενός ταχυδρομείου με εθνική παρουσία οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι αφέθηκε να αναπτυχθεί χωρίς μεγάλη άμεση παρέμβαση είτε από την κεντρική είτε από την τοπική κυβέρνηση. Με μόνο έναν μέτριο προϋπολογισμό για αρχή, που παρέχεται από την Κινεζική Ναυτική Τελωνειακή Υπηρεσία, το ταχυδρομείο τέθηκε υπό τη φροντίδα μιας βασικής ομάδας στελεχών, ξένων και Kινέζων. Είχαν ελάχιστη ή καθόλου προηγούμενη εμπειρία στη διαχείριση ταχυδρομικών υπηρεσιών, αλλά τους δόθηκε χώρος να μάθουν από τα λάθη και να προχωρήσουν με τον δικό τους ρυθμό.
