Το Mykhailivka, ένα χωριό στη δεξιά όχθη του ποταμού Δνείπερου στην Ουκρανία, βρίσκεται επικίνδυνα κοντά στην πρώτη γραμμή του πολέμου της Ρωσίας με τον δυτικό γείτονά της. Πριν από εβδομήντα χρόνια, ωστόσο, ήταν ο χώρος ανασκαφών από Ουκρανούς αρχαιολόγους. Εκεί, ανακάλυψαν έναν από τους πρώτους γνωστούς οικισμούς του πολιτισμού των Γιαμνάγια.
Οι Γιαμνάγια, που έζησαν πριν από 5.000 χρόνια, θεωρούνται οι πρώτοι νομάδες κτηνοτρόφοι στον κόσμο. Έχοντας εφεύρει έναν τρόπο να επιβιώσουν στην εχθρική ευρασιατική στέπα, κινούμενοι με τα κοπάδια τους, επεκτάθηκαν ανατολικά και δυτικά, αφήνοντας, όπως διαβάζουμε στον Economist, ελάχιστα φυσικά ίχνη, πέρα από τις μακριές σειρές από ταφικούς τύμβους.
Ωστόσο, αυτοί και οι απόγονοί τους θα συνέχιζαν να μεταμορφώνουν την Ευρώπη και μεγάλο μέρος της Ασίας γενετικά, πολιτιστικά και γλωσσικά. Ανάμεσα στις πολλές καινοτομίες που εισήγαγαν αυτοί οι μετανάστες της στέπας, όπως πιστεύουν οι επιστήμονες, είναι οι ινδοευρωπαϊκές γλώσσες που κυριαρχούν στην Ευρώπη σήμερα και τις οποίες ομιλεί σχεδόν η μισή ανθρωπότητα.
Μίλησε το DNA
Ανάμεσα στα αντικείμενα που βρήκαν οι αρχαιολόγοι στον οικισμό Mykhailivka το 1952 ήταν και ένα ανθρώπινο δόντι.
Δεν μπορούσαν να κάνουν πολλά με αυτό εκείνη την εποχή. Όμως, τα τελευταία 20 χρόνια, η εμφάνιση εργαλείων για την εξαγωγή και ανάλυση του αρχαίου DNA επέτρεψε επιτέλους στους επιστήμονες να διαβάσουν τα μυστικά που κρύβονται μέσα στο δόντι για τους Γιαμνάγια.
Η προέλευσή τους
Σε ένα συνέδριο στη Βουδαπέστη στα τέλη Απριλίου, μια ομάδα ερευνητών μοιράστηκε μερικά από αυτά τα μυστικά, ρίχνοντας φως στην προέλευση αυτών των μυστηριωδών ανθρώπων.
Οι ερευνητές περιέγραψαν πώς οι Γιαμνάγια γεννήθηκαν από έναν προγονικό πληθυσμό που σχηματίστηκε στη στέπα την τέταρτη χιλιετία π.Χ., όταν κύματα μετανάστευσης και διασταυρώσεων έφεραν μαζί γονίδια που προέρχονται από πληθυσμούς του Καυκάσου, της Σιβηρίας και της Ευρώπης.
Η ομάδα μπόρεσε επίσης να τοποθετήσει την προέλευση των βοσκών, με μεγάλη ακρίβεια, μεταξύ των ποταμών Δνείπερου και Ντον, στην καρδιά μιας σύγχρονης εμπόλεμης ζώνης.
«Ξαφνικά, άναψαν τα φώτα»
Ο Alexey Nikitin, ουκρανικής καταγωγής παλαιογενετιστής στο Grand Valley State University στο Μίσιγκαν, και έναν από τους επικεφαλής της τελευταίας έρευνας, εξήγησε τη σημασία μίας τοιχογραφίας, που εντοπίστηκε. «Ξαφνικά, άναψαν τα φώτα», τόνισε. Η εν λόγω τοιχογραφία απεικονίζει τις μεταναστεύσεις της Εποχής του Χαλκού που ξεκίνησαν οι Γιαμνάγια. Αυτές σηματοδοτούσαν τη δεύτερη σημαντική μεταμόρφωση του πληθυσμού της Ευρώπης από το τέλος της τελευταίας εποχής των παγετώνων, πριν από 10.000 χρόνια. (Η πρώτη προκλήθηκε από την άφιξη αγροτών από την Εγγύς Ανατολή 4.000 χρόνια νωρίτερα.)
Η έρευνα του Dr Nikitin παρουσιάστηκε στη Βουδαπέστη ως μία από τις δύο προδημοσιεύσεις που συντονίστηκαν από τον David Reich, παλαιογενετιστή στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, και τους συναδέλφους του. Οι δύο προδημοσιεύσεις, οι οποίες δεν έχουν ακόμη αξιολογηθεί από ομοτίμους, βασίζονται στα ίδια δεδομένα, έχουν κάποιους κοινούς συγγραφείς και προσφέρουν παρόμοιους συλλογισμούς, αλλά διαφέρουν από μια εντυπωσιακή άποψη: οι Ρώσοι επιστήμονες αναφέρονται στη μία εργασία και οι Ουκρανοί στην άλλη. Πολιτικά, δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά.
Πώς επέβαλαν γονίδια και γλώσσα
Οι γενετιστές είχαν ήδη δείξει, σε δύο εργασίες που δημοσιεύθηκαν στο Nature το 2015, ότι οι Γιαμνάγια επεκτάθηκαν γρήγορα προς τα δυτικά στην Ευρώπη και προς τα ανατολικά στην Ασία. Η μεταγενέστερη εργασία οδήγησε σε μια εντελώς νέα κατανόηση του πώς αυτοί και οι απόγονοί τους κατάφεραν να επιβάλουν τα γονίδια και τις γλώσσες τους σε μια περιοχή που επεκτάθηκε, τελικά, από την Ιρλανδία μέχρι τα βουνά Αλτάι της Κεντρικής Ασίας.
Ακόμη και αφότου αποδείχθηκε ότι οι Γιαμνάγια ήρθαν στην Ευρώπη, εξακολουθούσε να υπάρχει διαφωνία σχετικά με το πώς κατάφεραν να οδηγήσουν σε μια τόσο δραματική αλλαγή στη γονιδιακή δεξαμενή – αντικαθιστώντας έως και το 90% των γονιδίων των αυτόχθονων αγροτών σε μέρη της ηπείρου.
Μερικοί ερευνητές πίστευαν ότι μόνο η βία θα μπορούσε να το εξηγήσει, πιθανώς ακόμη και μια γενοκτονία κατά την οποία τμήματα από αυτούς τους αγρότες εξαφανίστηκαν. Την τελευταία δεκαετία τα γενετικά και αρχαιολογικά εργαλεία έχουν δώσει καλύτερη ανάλυση, φέρνοντας μια ριζική επανεξέταση του τι συνέβη.
Τελικά δεν ήταν όσο φονικοί πιστεύαμε
Μία από τις πιο σημαντικές υποθέσεις, που διατυπώθηκε από τον Thomas Booth, βιοαρχαιολόγο στο Ινστιτούτο Francis Crick στο Λονδίνο, ήταν ότι το ίδιο αποτέλεσμα θα μπορούσε να είχε επιτευχθεί από μικρά κύματα κυρίως ειρηνικών μεταναστών, που ζούσαν με ντόπιους για γενιές. Αυτό το μοντέλο ταιριάζει πολύ καλύτερα με αυτό που βρίσκουν οι αρχαιολόγοι στους τάφους Γιαμνάγια: πολύ λίγα όπλα και χαμηλή συχνότητα τραυματισμού.
Οι εφημερίδες του 2015 παρουσίαζαν με βάση τις τότε έρευνες τους Γιαμνάγια ως τους πιο δολοφονικούς ανθρώπους όλων των εποχών. Στη συνάντηση στη Βουδαπέστη, ο Μάρτιν Φούρχολτ, αρχαιολόγος στο Πανεπιστήμιο του Κιέλου, πρότεινε, ότι οι Γιαμνάγια όχι μόνο δεν ήταν βίαιοι, αλλά μπορεί στην πραγματικότητα να ήταν «ειρηνόφιλοι χίπις». Οι περισσότεροι ειδικοί θα συμβιβάζονταν με κάτι στο ενδιάμεσο.
Ο τελευταίος μεγάλος μετασχηματισμός της Ευρώπης έγινε μάλλον αργά, ίσως και ανεπαίσθητα. Όταν οι Γιαμνάγια μετακινήθηκαν από τη σημερινή Ουγγαρία, αφήνοντας τη στέπα για τα εύκρατα δάση της Ευρώπης, δεν ήταν πλέον…Γιαμνάγια.
Αυτοί οι μετανάστες έφεραν γονίδια των Γιαμνάγια, τα οποία όμως είχαν ήδη αναμειχθεί με αυτά των αυτόχθονων αγροτών. Η κουλτούρα τους είχε αλλάξει επίσης, δανειζόμενη στοιχεία από τους ντόπιους, και η ανάμειξη συνεχίστηκε καθώς κινούνταν δυτικά, μέχρι που τελικά, πριν από περίπου 4.500 χρόνια, εμφανίστηκε η γενετική υπογραφή των Γιαμνάγια στις Βρετανικές Νήσους.
Οι απόγονοί τους είχαν επεκταθεί όσο μπορούσαν, και το είχαν κάνει μέσα σε μερικούς αιώνες. «Ήταν μια πραγματική επανάσταση», λέει στον Economist ο Φόλκερ Χέιντ, αρχαιολόγος στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι. «Απλώς δεν ήταν τόσο βίαιο όσο νομίζαμε κάποτε».
