Τον Φεβρουάριο του 1945, τρεις ηγέτες συναντήθηκαν σε ένα παραθεριστικό θέρετρο για να μοιράσουν τον κόσμο σε σφαίρες επιρροής, καθορίζοντας έτσι και τη μοίρα του. Ο στόχος της Διάσκεψης ήταν να διαμορφώσει μια μεταπολεμική ειρήνη που δεν αντιπροσώπευε απλώς μια τάξη συλλογικής ασφάλειας, αλλά ένα σχέδιο αυτοδιάθεσης στους απελευθερωμένους λαούς της μεταναζιστικής Ευρώπης. Εν ολίγοις, αντανακλούσε το όραμα του Woodrow Wilson στις Βερσαλλίες σχεδόν ένα τέταρτο αιώνα νωρίτερα.
Η ναζιστική Γερμανία ήταν γονατισμένη. Τα σοβιετικά στρατεύματα πλησίαζαν στο Βερολίνο, ενώ οι συμμαχικές δυνάμεις είχαν περάσει τα δυτικά σύνορα της Γερμανίας. Στον Ειρηνικό, τα αμερικανικά στρατεύματα προχωρούσαν σταθερά αλλά αιματηρά προς την Ιαπωνία.
Καθώς οι στρατοί τους ετοιμάζονταν για τη νίκη, οι λεγόμενοι Τρεις Μεγάλοι – ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Φράνκλιν Ρούσβελτ, ο Βρετανός πρωθυπουργός Ουίνστον Τσόρτσιλ και ο Σοβιετικός ηγέτης Ιωσήφ Στάλιν – συμφώνησαν να συναντηθούν στη Γιάλτα, ένα σοβιετικό θέρετρο στη Μαύρη Θάλασσα.
Στο τέλος της πιο αιματηρής σύγκρουσης που είχε γνωρίσει ποτέ ο κόσμος, οι Σύμμαχοι είχαν ανάγκη από μία συμφωνία που θα διασφάλιζε ειρήνη. Αλλά τόσο οι ΗΠΑ όσο και η ΕΣΣΔ ήθελαν συνεργασία με τους δικούς τους όρους. Έτσι παρά τις συμφωνίες της Γιάλτας, μέσα σε λίγους μήνες τέθηκε το σκηνικό για τον Ψυχρό Πόλεμο – τη νέα μάχη μεταξύ των δύο νέων υπερδυνάμεων που χώρισαν τον κόσμο σε ιδεολογικά στρατόπεδα για δεκαετίες.
«Αν ο στόχος στη Γιάλτα ήταν να τεθούν οι βάσεις για μια πραγματικά ειρηνική μεταπολεμική τάξη, τότε το συνέδριο απέτυχε», είχε πει στο BBC ο καθηγητής Andrew Bacevich στο Πανεπιστήμιο της Βοστώνης. «Αλλά δεδομένων των αντιφατικών φιλοδοξιών των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ, αυτός ο στόχος δεν ήταν ποτέ στα χαρτιά».
Τι συνέβαινε τον Φεβρουάριο του 1945;
Στις αρχές του 1945 η ναζιστική Γερμανία είχε χάσει τον πόλεμο. Η χώρα διατήρησε την αιματηρή και ολοένα και πιο απελπισμένη αντίστασή της, αλλά το αποτέλεσμα της σύγκρουσης ήταν πια δεδομένο. Στην Ανατολική Ευρώπη, η Σοβιετική Ένωση διέλυσε τα γερμνικά στρατεύματα μετά από τέσσερα χρόνια άγριου πολέμου.
Αλλά ενώ η ΕΣΣΔ ήταν θριαμβευτής στο στρατιωτικό μέτωπο, υπέφερε τρομερά. Υπολογίζεται ότι ένας στους επτά σοβιετικούς πολίτες, περίπου 27 εκατομμύρια άνθρωποι, έχασαν τη ζωή τους στη σύγκρουση – τα δύο τρίτα των οποίων ήταν άμαχοι. Μερικοί ακαδημαϊκοί ανεβάζουν τον αριθμό των θυμάτων ακόμη υψηλότερα. Οι πόλεις και τα πλουσιότερα εδάφη της χώρας καταστράφηκαν από τη σύγκρουση. Βιομηχανία, αγροκτήματα, σπίτια, ακόμη και δρόμοι είχαν εξαφανιστεί από τον χάρτη.
Ποιοι ήταν οι στόχοι των ηγετών;
Ο Ιωσήφ Στάλιν ήταν αποφασισμένος να επαναφέρει τη χώρα του στα πόδια της. Ήρθε στη Γιάλτα αναζητώντας μια σφαίρα επιρροής στην Ανατολική Ευρώπη ως ζώνη ασφαλείας για την προστασία της ΕΣΣΔ. Ήθελε επίσης να διχάσει τη Γερμανία, για να διασφαλίσει ότι δεν θα μπορούσε να αποτελέσει ποτέ ξανά απειλή και να λάβει τεράστιες αποζημιώσεις -σε χρήματα, μηχανήματα, ακόμη και άνδρες- για να βοηθήσει το κατεστραμμένο έθνος του.
Ο Ουίνστον Τσόρτσιλ κατανοούσε τους στόχους του Στάλιν. Οι δύο ηγέτες είχαν συναντηθεί στη Μόσχα τον Οκτώβριο του 1944 και συζήτησαν την ιδέα να χωριστεί η Ευρώπη σε σφαίρες επιρροής για την ΕΣΣΔ και τις δυτικές δυνάμεις. Κατάλαβε επίσης ότι τα εκατομμύρια των σοβιετικών στρατευμάτων που είχαν απωθήσει τη Γερμανία από την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη ήταν πολύ περισσότερα από τις Συμμαχικές δυνάμεις στη Δύση – και δεν μπορούσε να κάνει τίποτα το Ηνωμένο Βασίλειο αν ο Στάλιν επέλεγε να τα κρατήσει εκεί.
Η Πολωνία
Το Ηνωμένο Βασίλειο είχε κηρύξει τον πόλεμο τον Σεπτέμβριο του 1939 επειδή η Γερμανία είχε εισβάλει στη σύμμαχό της, την Πολωνία, και ο Τσόρτσιλ ήταν αποφασισμένος να διασφαλίσει την ελευθερία της χώρας. Ωστόσο, το Ηνωμένο Βασίλειο είχε επίσης πληρώσει ένα βαρύ τίμημα για τη νίκη, και τώρα ήταν ουσιαστικά χρεοκοπημένο. Ο Τσόρτσιλ ήλπιζε ότι οι ΗΠΑ θα τον υποστήριζαν για να σταθούν απέναντι στον Στάλιν.
Όμως ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ρούσβελτ είχε τις δικές του προτεραιότητες. Ήθελε ο Στάλιν να εγγραφεί στα Ηνωμένα Έθνη – ένα νέο παγκόσμιο σώμα διατήρησης της ειρήνης για τον μεταπολεμικό κόσμο.
Ο Αμερικανός πρόεδρος ήθελε επίσης η Σοβιετική Ένωση να κηρύξει τον πόλεμο στην Ιαπωνία. Αν και η Ιαπωνική Αυτοκρατορία έχανε, οι δυνάμεις της εξακολουθούσαν να προκαλούν βαριές απώλειες στις προελαύνουσες δυνάμεις των ΗΠΑ στον Ειρηνικό.
Τι συνέβη τελικά στη Γιάλτα
Αν και ο Ρούσβελτ ήθελε να συναντηθούν κάπου στη Μεσόγειο, ο Στάλιν – που φοβόταν να πετάξει με αεροπλάνο – αντ’ αυτού πρότεινε τη Γιάλτα. Οι ομαδικές συνομιλίες πραγματοποιήθηκαν μεταξύ 4 και 11 Φεβρουαρίου στην κατοικία της αντιπροσωπείας των ΗΠΑ, το Livadia Palace, που κάποτε ήταν το θερινό σπίτι του τελευταίου Τσάρου της Ρωσίας, Νικολάου Β’.
Οι τρεις ηγέτες είχαν συναντηθεί στο παρελθόν, στην Τεχεράνη το 1943. Ο Ρούσβελτ ήταν πιο πρόθυμος να εμπιστευτεί τον Στάλιν από τον Τσόρτσιλ, ο οποίος έβλεπε τον Σοβιετικό ηγέτη ως μια ολοένα και πιο επικίνδυνη απειλή.
Μετά από μια εβδομάδα συνομιλιών, οι τρεις μεγάλοι ανακοίνωσαν τις αποφάσεις τους στον κόσμο. Μετά την άνευ όρων παράδοσή της, η Γερμανία θα διαλυόταν. Οι ηγέτες συμφώνησαν καταρχήν σε τέσσερις ζώνες κατοχής, μία για κάθε χώρα στη Γιάλτα και επίσης για τη Γαλλία, και την ίδια διαίρεση του Βερολίνου.
Μια δήλωση ανέφερε επίσης ότι η Γερμανία θα καταβάλει αποζημιώσεις «στο μέγιστο δυνατό βαθμό» και θα δημιουργηθεί μια επιτροπή στη Μόσχα για να καθορίσει πόσα χρωστούσε.
Οι ηγέτες συμφώνησαν επίσης σε δημοκρατικές εκλογές σε ολόκληρη την απελευθερωμένη Ευρώπη – συμπεριλαμβανομένης της Πολωνίας, η οποία θα είχε μια νέα κυβέρνηση «με τη συμπερίληψη δημοκρατικών ηγετών από την ίδια την Πολωνία και από Πολωνούς στο εξωτερικό». Η Σοβιετική Ένωση είχε ήδη τοποθετήσει μια προσωρινή κομμουνιστική κυβέρνηση στη Βαρσοβία, η οποία συμφώνησαν να επεκταθεί.
Αλλά η δημοκρατία σήμαινε κάτι πολύ διαφορετικό για τον Στάλιν. Αν και δημοσίως συμφώνησε σε ελεύθερες εκλογές για την απελευθερωμένη Ευρώπη, οι δυνάμεις του είχαν ήδη καταλάβει βασικά κρατικά γραφεία σε χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης για τα τοπικά κομμουνιστικά κόμματα.
Επιπλέον, οι ηγέτες αποφάσισαν -με την προτροπή του Στάλιν- τα σύνορα της Πολωνίας να κινηθούν προς τα δυτικά, δίνοντας έτσι περισσότερο έδαφος στην ΕΣΣΔ. Τα κράτη της Βαλτικής θα προσχωρούσαν επίσης στη Σοβιετική Ένωση.
Η ιστορικός Anne Applebaum έγραψε στο Iron Curtain (Σιδηρούν Παραπέτασμα) ότι οι ηγέτες «αποφάσισαν τη μοίρα ολόκληρων περιοχών της Ευρώπης με εκπληκτική απερισκεψία». Ο Ρούσβελτ “με μισή καρδιά” ρώτησε τον Στάλιν εάν η πόλη Lwow θα μπορούσε να παραμείνει μέρος της Πολωνίας, αλλά δεν επέμεινε, όταν εισέπραξε αρνητική απάντηση.
Ο Ρούσβελτ ήταν περισσότερο συγκεντρωμένος στο σχέδιό του για τα Ηνωμένα Έθνη και έκανε την επιθυμία του πραγματικότητα. Και τα τρία έθνη συμφώνησαν να στείλουν αντιπροσώπους στο Σαν Φρανσίσκο στις 25 Απριλίου 1945, για να βοηθήσουν στη δημιουργία του νέου διεθνούς οργανισμού. Επιπλέον, ο Στάλιν δεσμεύτηκε να ξεκινήσει μια εισβολή στην Ιαπωνία τρεις μήνες μετά την ήττα της Γερμανίας.
Ο Τσόρτσιλ παρέμεινε βαθιά ανήσυχος για την κατάσταση στην ανατολική Ευρώπη μετά τη σύνοδο κορυφής, παρά τις συμφωνίες. Προέτρεψε τις δυνάμεις του και τους Αμερικανούς να κινηθούν όσο το δυνατόν πιο ανατολικά πριν το τέλος του πολέμου.
Τι έγινε μετά; Άλλαξαν τα πάντα σε λίγους μήνες
Μέσα σε μήνες, η πολιτική κατάσταση είχε αλλάξει δραματικά, θυμίζει το BBC σε ιστορική αναδρομή. Ο Ρούσβελτ πέθανε από εγκεφαλική αιμορραγία τον Απρίλιο και αντικαταστάθηκε από τον Χάρι Τρούμαν. Η Γερμανία παραδόθηκε άνευ όρων τον Μάιο. Και στις 16 Ιουλίου, οι ΗΠΑ δοκίμασαν με επιτυχία το νέο μυστικό όπλο τους – την πυρηνική βόμβα. Την επόμενη κιόλας μέρα, ο Πρόεδρος Τρούμαν συνάντησε τον Ουίνστον Τσόρτσιλ και τον Ιωσήφ Στάλιν στη διάσκεψη του Πότσνταμ έξω από το Βερολίνο.
Ο Τρούμαν δεν γνώριζε τον Στάλιν και ήταν πρόεδρος μόλις τέσσερις μήνες. Ο Ουίνστον Τσόρτσιλ, στην εξουσία από τον Μάιο του 1940, αντικαταστάθηκε στα μισά του συνεδρίου από τον Κλέμεντ Άτλι μετά τις γενικές εκλογές του 1945.
Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής των ΗΠΑ ένιωσαν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση αφού συνειδητοποίησαν τη δύναμη της ατομικής βόμβας. Ο Τρούμαν ήταν πολύ πιο δύσπιστος για τον Στάλιν από ό,τι ο Ρούσβελτ. Αυτός και οι σύμβουλοί του πίστευαν ότι η ΕΣΣΔ δεν είχε καμία επιθυμία να εμμείνει στις συμφωνίες της Γιάλτας.
Το Δόγμα Τρούμαν
Σε λιγότερο από δύο χρόνια, ο πρόεδρος των ΗΠΑ ανακοίνωσε το λεγόμενο Δόγμα Τρούμαν, το οποίο υποσχόταν την ισχύ των ΗΠΑ να περιορίσει τις σοβιετικές προσπάθειες επέκτασης σε όλο τον κόσμο. Ο Ψυχρός Πόλεμος είχε αρχίσει.
Τόσο ο Τσόρτσιλ όσο και ο Ρούσβελτ επικρίθηκαν αργότερα επειδή υποχώρησαν στα αιτήματα του Στάλιν στη Γιάλτα. Αλλά πρακτικά, ελάχιστα μπορούσαν να κάνουν οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο εκείνη τη δεδομένη στιγμή. Ο Στάλιν είχε ήδη στρατεύματα σε όλη την Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη. Μετά τη Γιάλτα, ο Τσόρτσιλ ανέθεσε ένα σχέδιο επίθεσης κατά της ΕΣΣΔ – με την κωδική ονομασία Operation Unthinkable – αλλά οι Βρετανοί στρατιωτικοί συνειδητοποίησαν ότι ήταν εντελώς μη ρεαλιστικό.
Ο καθηγητής Leffler λέει ότι «αυτό που έκανε η Γιάλτα σε σχέση με την ανατολική Ευρώπη ήταν απλώς να αναγνωρίσει τις πραγματικότητες ισχύος που υπήρχαν εκείνη την εποχή».
Πώς τη βλέπουν οι δυνάμεις σήμερα
Η Γιάλτα προκαλεί ισχυρά συναισθήματα μέχρι σήμερα. Για τους Ρώσους, κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου και σήμερα, η Γιάλτα συμβολίζει το απόγειο της ισχύος τους. Το καθεστώς του Ρώσου Προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν πρότεινε μάλιστα το 2020 – δύο χρόνια πριν την εισβολή στην Ουκρανία – την ιδέα μιας νέας Διάσκεψης της Γιάλτας.
Για τους Πολωνούς, τις χώρες της Βαλτικής και πολλούς άλλους στην Κεντρική Ευρώπη, η Γιάλτα σημαίνει προδοσία των χωρών τους και εγκατάλειψη των βασικών αξιών και αρχών στον βωμό της πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων.
Οι Αμερικανοί είχαν επιφυλάξεις για τη Γιάλτα σχεδόν από την αρχή. Ακόμη και σήμερα οι Ρεπουμπλικάνοι θεωρούν τη στάση του Ρούσβελτ στη Γιάλτα ως προϊόν αφέλειας και υποχωρητικότητας.
Ο δρόμος προς τη Γιάλτα ήταν προϊόν του δόγματος του απομονωτισμού και του αρχικού κινήματος «Πρώτα η Αμερική» που αντανακλούσε την πεποίθηση μεγάλων τμημάτων της πολιτικής αριστεράς και δεξιάς των ΗΠΑ ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν είχαν ζωτικά συμφέροντα για την ευρωπαϊκή ασφάλεια. Αριστεροί και δεξιοί απομονωτιστές συμφώνησαν ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν εξαπατηθεί στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Το αποτέλεσμα ήταν να μπουν στον Δεύτερο Παγκόσμιο με υπερβολικά μεγάλη καθυστέρηση.
Όταν το έκαναν τον Δεκέμβριο του 1941, χρειάζονταν τον Στάλιν για να νικήσει τον Χίτλερ. Από εκείνο το σημείο, οι επιλογές ήταν περιορισμένες.
