Το Bitcoin έγινε επίσημο νόμισμα. Περίπου ένας στους 45 ενήλικες βρίσκεται φυλακή. Και ο πρώην ιδιοκτήτης νυχτερινού κέντρου που έγινε πρόεδρος εισέβαλε στο Κογκρέσο με τον στρατό λιγότερο από ένα χρόνο μετά την ανάληψη των καθηκόντων του.
Η πρώτη θητεία του προέδρου του Ελ Σαλβαδόρ, Ναγίμπ Μπουκέλε, ήταν τουλάχιστον ασυνήθιστη όσο και εντυπωσιακή με βάση τόσο τα λατινοαμερικάνικα όσο και τα παγκόσμια πρότυπα. Αλλά οι πολίτες θέλουν να δουν περισσότερα. Σήμερα, εάν οι δημοσκοπήσεις επιβεβαιωθούν, θα τον επανεκλέξουν με περισσότερο από το 80% των ψήφων. Είναι ένα είδος «λατρείας» σχολιάζουν οι Financial Times και η 50χρονη Μάρτα Μαρκέζ τους το επιβεβαιώνει. «Είναι πολύ ξεχωριστός, σταλμένος από τον Θεό», λέει η ιδιοκτήτρια πάγκου τροφίμων, που εξακολουθεί να έχει το σημάδι από σφαίρα στο πόδι της, από τότε που τα μέλη της εγκληματικής συμμορίας MS-13 προσπάθησαν να τη σκοτώσουν πριν από μια δεκαετία.
Όπως πολλοί άλλοι, η Μαρκέζ απολαμβάνει τη βελτίωση της καθημερινής ασφάλειας που επιφέρει η δρακόντεια καταστολή των συμμοριών από τον Μπουκέλε, όπου οι μαζικές συλλήψεις βοήθησαν στην εξάρθρωση ομάδων, που κάποτε είχαν καταντήσει τo Ελ Σαλβαδόρ μια από τις πιο θανατηφόρες χώρες στον κόσμο.
Πώς ξεκίνησαν όλα
Η Μαρκέζ μένει στο προάστιο Nuevo Cuscatlán, 15 λεπτά από το Σαν Σαλβαδόρ, την πρωτεύουσα του Ελ Σαλβαδόρ. Και εκεί είναι που ξεκίνησαν όλα.
Σε αυτό το ορεινό και τροπικό σκηνικό, που περιβάλλεται από φυτείες καφέ, συναντά κανείς ταπεινές παράγκες, αλλά και βίλες με πισίνες. Εκεί γεννήθηκε η πολιτική καριέρα του Μπουκέλε, ο οποίος εξελίχθηκε σε έναν ηγέτη που έχει γοητεύσει τον κόσμο και το έθνος του των 6,3 εκατομμυρίων.
Ο Μπουκέλε έγινε δήμαρχος το 2012 και ανέλαβε καθήκοντα με ετήσιο προϋπολογισμό 2 εκατομμυρίων δολαρίων και πολύ μικρή εμπειρία. Πριν μπει στην πολιτική είχε μόνο ένα νυχτερινό κέντρο διασκέδασης και μια αντιπροσωπεία της Yamaha. Λίγο μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, άρχισε να γυρίζει τους δρόμους του προαστίου με ένα φορτηγό με φιμέ τζάμια συνοδευόμενος από σωματοφύλακες και να μιλάει με όσους συναντούσε στον δρόμο. Το κοινό του έμενε συχνά άφωνο, καθηλωμένο παρακολουθώντας τον νεαρό δήμαρχο, αφηγείται o ανταποκριτής της El Pais.
Όσοι τον γνωρίζουν λένε ότι η αλαζονεία του είναι «ισάξια» μόνο με τη φιλοδοξία του. Από τότε ο Μπουκέλε πίστευε ότι το πεπρωμένο του ήταν να είναι ο επόμενος πρόεδρος, όχι απλώς ένας δήμαρχος μικρής πόλης. Παρά το γεγονός ότι ανήκε στο FMLN, το κύριο αριστερό κόμμα του Ελ Σαλβαδόρ από τη λήξη του εμφυλίου πολέμου το 1992, συχνά το κατήγγειλε ως ξεπερασμένο και ανίκανο.
Η αυτοπεποίθησή του έκανε τους συναδέλφους του στο FMLN να νιώθουν άβολα. «Ήταν λύκος και εμείς τα πρόβατα. Αλλά δεν το καταλάβαμε τότε», είπε ένα άτομο που ήταν παρών σε εκείνες τις συναντήσεις του FMLN. Όταν το FMLN αρνήθηκε να προτείνει τον Μπουκέλε ως προεδρικό υποψήφιο του το 2019, επικαλούμενος το νεαρό της ηλικίας του και την απειρία του, ο 37χρονος δήμαρχος έχασε την υπομονή του.
«Αυτός ο άνθρωπος είναι θεόσταλτος»
Σήμερα στο Nuevo Cuscatlán το γράμμα «N» είναι χαραγμένο σε όλη την πόλη, αντιπροσωπεύοντας τόσο το όνομά της πόλης όσο και εκείνο του κόμματος του Μπουκέλε: Το Nuevas Ideas (Νέες Ιδέες). Η λατρεία της προσωπικότητας, η πανταχού παρουσία του, ο απόλυτος έλεγχος. Στο προάστιο αυτό παίρνει κανείς μία γερή γεύση του τι επικρατεί συνολικά στη χώρα.
Ο Μπουκέλε έφερε τάξη σε αυτό το μέρος, βάφοντας τα σπίτια με χαρούμενα χρώματα και πηγαίνοντας σε γάμους και γιορτές απλών ανθρώπων. Ένας ντόπιος, ο Πόνσε, εξηγεί γιατί τον αγαπά τόσο, παρόλο που είναι ο άνθρωπος που έβαλε τον γιο του στη φυλακή, κατά τη διάρκεια της παρατεταμένης κατάστασης έκτακτης ανάγκης του Μπουκέλε. «Είναι καλύτερα μέσα. Έξω θα καταστρεφόταν» λέει στην El Pais για τον γιο του, που είχε μπλέξει με τη μαφία, ενώ για τον πρόεδρο τονίζει: «Αυτός ο πρόεδρος έχει τη δύναμη του Θεού μέσα του».
Η μάχη κατά των συμμοριών
Πριν από περίπου έναν χρόνο, στα τέλη Φεβρουαρίου του 2023, περίπου 2.000 μέλη συμμοριών οδηγήθηκαν σε μία θεαματική επιχείρηση στη νέα τεράστια φυλακή – τη μεγαλύτερη της αμερικανικής ηπείρου σύμφωνα με τον πρόεδρο του Ελ Σαλβαδόρ.
Ο ίδιος φρόντισε να δώσει φωτογραφίες στη δημοσιότητα, αλλά και να επιτρέψει τα ειδησεογραφικά πρακτορεία να καταγράψουν τη μεταφορά των συλληφθέντων. Οι κρατούμενοι είχαν ξυρισμένα κεφάλια, τατουάζ σε κάθε σπιθαμή του σώματός τους, ακόμη και στο πρόσωπο, φορούσαν μόνο μία λευκή βερμούδα και ήταν ξυπόλητοι. Τα χέρια τους ήταν δεμένα με χειροπέδες και στα πόδια τους είχαν αλυσίδες. Ήταν ένα «σόου» σχολιάζουν οι επικριτές του. Αλλά αυτό το σόου συμβόλιζε ακριβώς το τι υπόσχεται ο Μπουκέλε στους απλούς πολίτες: οι γκάνγκστερ μπαίνουν φυλακή και εκείνοι ανακτούν τον έλεγχο της γειτονιάς τους.
Το αίσθημα της ασφάλειας
Η βία των συμμοριών, που τροφοδοτείται σε μεγάλο βαθμό από το εμπόριο ναρκωτικών, είναι ένα τεράστιο πρόβλημα στη Λατινική Αμερική. Στο Ελ Σαλβαδόρ οι γκάνγκστερ είχαν τον έλεγχο της χώρας, διαφθείροντας αξιωματούχους, θυματοποιώντας πολίτες και ακρωτηριάζοντας τη νόμιμη οικονομία. Οι ηγέτες καλούνται να ισορροπήσουν ανάμεσα στην ασφάλεια και την προστασία των πολιτών από τη μία και τον σεβασμό των ελευθεριών από την άλλη.
Ο Μπουκέλε αποφάσισε συνειδητά να θυσιάσει το δεύτερο στον βωμό του πρώτου. Αντιμέτωπος με μια κρίση ασφαλείας όταν ανέλαβε τα καθήκοντά του το 2019, επέτρεψε στην αστυνομία να συλλαμβάνει οποιονδήποτε υποπτεύεται (ή ισχυρίζεται ότι υποπτεύεται) για δεσμούς συμμοριών. Περισσότερα από 74.000 άτομα —που αντιστοιχούν στο 8% του νεαρού ανδρικού πληθυσμού— έχουν συλληφθεί. Σχεδόν κανένας δεν πέρασε από κανονική δίκη. Η τακτική του έχει αποδώσει. Το ποσοστό δολοφονιών μειώθηκε από 51 ανά 100.000 ανθρώπους σε 3 ανά 100.000 ανθρώπους. Οι περισσότεροι στο παρελθόν φοβούνταν να καταθέσουν κατά των συμμοριών. Τώρα, η μαρτυρία τους δεν χρειάζεται καν: κάθε γκάνγκστερ που περπατά σε έναν δρόμο ζητώντας χρήματα προστασίας μπορεί να συλληφθεί με βάση ένα ανώνυμο τηλεφώνημα. Η κανονική ζωή έχει επιστρέψει σε γειτονιές, που κάποτε ήταν γεμάτες σφαίρες.
Η θεαματική βελτίωση στον τομέα της ασφάλειας έφερε και οικονομική ανάκαμψη. Οι μικρές επιχειρήσεις άνοιξαν ξανά ή επεκτάθηκαν. Οι επενδύσεις από πολυεθνικές εταιρείες έχουν επίσης αυξηθεί και ο δυνητικός ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης του Ελ Σαλβαδόρ έχει αυξηθεί από 2% σε περίπου 3%. Ο αριθμός των κατοίκων του Σαλβαδόρ που προσπάθησαν να περάσουν τα σύνορα από το Μεξικό προς τις Ηνωμένες Πολιτείες μειώθηκε κατά 1/3 το τελευταίο έτος.
Οι μιμητές σε άλλες χώρες
Η αλλαγή είναι τόσο δραματική που δεν μπορούσε να περάσει απαρατήρητη σε άλλες χώρες, στη Λατινική Αμερική και όχι μόνο. Οι κυβερνήσεις του Περού και της Ονδούρας αντέγραψαν στοιχεία του προγράμματος του Μπουκέλε. Το ίδιο και ο Εκουαδόρ, όπου συμμορίες τους τελευταίους μήνες δολοφόνησαν έναν υποψήφιο για την προεδρία, έβαλαν βόμβες και πυροδότησαν ταραχές στις φυλακές. Ο πρόεδρος του Εκουαδόρ, Ντανιέλ Νομπόα, κήρυξε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και έστειλε τον στρατό στους δρόμους της αστυνομίας και στις φυλακές, όπως ακριβώς είχε κάνει και ο Μπουκέλε του οποίου δηλώνει θαυμαστής.
Μία από τις πρώτες υποχρεώσεις κάθε κυβέρνησης είναι να παρέχει ασφάλεια. Σε αυτό το επίπεδο, Μπουκέλε έκανε τη διαφορά, παρατηρεί ο Economist.
Και οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ξεκάθαρα ότι αυτή η διαφορά «μετράει» για τους πολίτες. Για πολλούς μετράει ακόμη περισσότερο και από την Δημοκρατία. Σε μεγάλο μέρος της Λατινικής Αμερικής επικρατεί αυξανόμενη απογοήτευση για τη δημοκρατία, που τροφοδοτείται από την αίσθηση ότι οι κυβερνήσεις δεν προστατεύουν τους πολίτες.
Σύμφωνα με το τελευταίο Latinobarómetro το 54% των Λατινοαμερικανών θα μπορούσε να δεχθεί το να έρθει ένα αντιδημοκρατικό καθεστώς στην εξουσία, αρκεί να έλυνε προβλήματα. Το 2022 το ποσοστό ήταν 10 μονάδες χαμηλότερο, στο 44%.
H άλλη όψη του νομίσματος
Ωστόσο, υπάρχουν τεράστια μειονεκτήματα στην προσέγγισή του Μπουκέλε. Τεράστιοι αριθμοί αθώων Σαλβαδοριανών υπολογίζεται ότι έχουν φυλακιστεί. Οι περισσότεροι παραμένουν κλεισμένοι σε ζοφερές, ασφυκτικά γεμάτες φυλακές και περιμένουν μία από τις «συλλογικές δίκες», με εκατοντάδες υπόπτους σε μία μόνο ακρόαση, που σχεδιάζει ο πρόεδρος.
Είναι σαφές πως ο πρόεδρος χρησιμοποιεί τη μάχη κατά των συμμοριών και της εγκληματικότητας ως δικαιολογία για να κινηθεί προς τον αυταρχισμό. Χρησιμοποίησε στρατιώτες για να εκφοβίσει τους βουλευτές, ενώ έχει πραγματοποιήσει μία εκτεταμένη επιχείρηση «εκκαθάρισης» στη Δικαιοσύνη, βάζοντας σε θέσεις – κλειδιά δικούς του ανθρώπους, σύμφωνα με το ρεπορτάζ του Econonist.
Έχει επιβάλει «προσωρινή» κατάσταση έκτακτης ανάγκης, η οποία συνεχίζει να παρατείνεται. Οι εξουσίες που έχει συγκεντρώσει στα χέρια του είναι αρκετές για να αποθαρρύνουν τον Τύπο, το δικαστικό σώμα και τους αντιπάλους του από όποια κριτική. Για εκείνον δεν ισχύει ούτε καν το Σύνταγμα, το οποίο δεν επιτρέπει δεύτερη θητεία σε πρόεδρο.
Και τα δύο σημαντικά μαθήματα
Ένα μάθημα από το φαινόμενο Μπουκέλε είναι ότι οι πολιτικοί που σέβονται τη δημοκρατία και το κράτος δικαίου πρέπει να παίρνουν στα σοβαρά το έγκλημα και την ανάγκη των πολιτών για ασφάλεια. Ο Μπουκέλε προειδοποιούσε συνεχώς προεκλογικά ότι εάν η αντιπολίτευση κέρδιζε, «θα άφηνε όλους τους γκάνγκστερ ελεύθερους».
Το άλλο μάθημα είναι ότι οι ψηφοφόροι που προσελκύονται από το μοντέλο Μπουκέλε —ενός Μεσσία που συσσωρεύει ολοένα και περισσότερες εξουσίες για να «προστατεύσει» το έθνος— θα πρέπει να θυμούνται ότι αυτή η ιστορία σπάνια τελειώνει καλά. Ας δούνε λίγο την περίπτωση της Νιρακαγάουα.
Ο ίδιος ο Μπουκέλε φορώντας πανάκριβα ρούχα σχεδιαστών και τα μαύρα γυαλιά ηλίου περιέγραψε σε μία ομιλία του εαυτόν ως τον «πιο cool δικτάτορα». Πολλοί εστιάζουν την προσοχή τους στο cool και αγνοούν τον δικτάτορα.
