Της Πέπης Γρηγοριάδου
[email protected]
Σε λίγες ημέρες γιορτάζουμε τα 200 χρόνια από την επανάσταση του 1821 που στόχο είχε ένα ελεύθερο, αυτόνομο, αυτοδιοίκητο κράτος. Μόνο που μέχρι να γίνει αυτό πέρασαν αρκετά χρόνια από εκείνη την 25η Μαρτίου οπόταν οι Έλληνες σήκωσαν το λάβαρο της επανάστασης. Κι όταν αυτό επιτεύχθηκε- ύστερα από αιματηρούς αγώνες και μακροχρόνιες διαβουλεύσεις, το ελληνικό κράτος, στα σπάργανά του, αδυνατούσε να καλύψει τα έξοδά του με βάσει τα έσοδα που είχε. Στράφηκε στις τότε Μεγάλες Δυνάμεις.
Σχεδόν δύο αιώνες μετά το 1821 ήταν η στιγμή που η χώρα χρειάστηκε πάλι την ευρωπαϊκή συμμαχία για να δώσει τη μάχη απέναντι στα χρέη του υψηλού δανεισμού. Σήμερα – έχοντας κερδίσει την εμπιστοσύνη των επενδυτών – μπορεί να δανείζεται από τις αγορές ομολόγων. Στο προσκήνιο όμως επανέρχεται και η προκλητική συμπεριφορά του ίδιου γείτονα που αποζητά γεωστρατηγική και οικονομική επέκταση στην Ανατολική Μεσόγειο.
Είναι σαφές ότι η ανεξαρτησία δεν είναι μόνο θέμα πολιτικού κράτους. Έχει συχνά και οικονομικό σκέλος. Η ιστορία είναι γεμάτη από λαούς που έχασαν το αυτοδιοίκητο σε επίπεδο έθνους, πολιτικής ή οικονομίας.
Από την εποχή της εκμετάλλευσης των αποικιών έως το σήμερα, όπου κάτοικοι κρατών στενάζουν οικονομικά κάτω από ξένους ζυγούς που εκμεταλλεύονται τις πλουτοπαραγωγικές πηγές της χώρας τους.
Οι Μεγάλες Δυνάμεις
Το 1821 οι οπλαρχηγοί πολεμούσαν τους Τούρκους στα βουνά της Ελλάδας, ενώ οι διπλωμάτες μάχονταν στην Ευρώπη για την ανακήρυξη του αγώνα ως εθνικοαπελευθερωτικού ώστε η συντηρητική ηγεσία των ευρωπαϊκών χωρών να τον στηρίξει και να μην προβεί στην καταστολή του.
Χρειάστηκαν 6 χρόνια αγώνων των Ελλήνων μέχρι τη συγκρότηση του κράτους το 1827 και ακόμη 3 έως την αναγνώρισή του ως ανεξάρτητου το 1830 με σύνορα μέχρι τον Σπερχειό και τον Αχελώο.
Οι πόροι του νεοσύστατου κράτους δεν ήταν αρκετοί και το 1823 η Β’ Εθνοσυνέλευση αποφάσισε τη σύναψη εξωτερικού δανείου. Το 1824 επήλθε η συμφωνία για δάνειο 800.000 λιρών. Ως εγγύηση για την αποπληρωμή του δανείου τέθηκαν από ελληνικής πλευράς τα δημόσια κτήματα και όλα τα δημόσια έσοδα.
Τα σημερινά σύνορα του ελληνικού κράτους οριοθετήθηκαν μόλις το 1947 με την ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων. Μεσολάβησε ένας ελληνοτουρκικός πόλεμος το 1897 – με αφορμή την επιθυμία τη Κρήτης για ένωση με την Ελλάδα – ο οποίος τερματίστηκε με τη μεσολάβηση των Μεγάλων Δυνάμεων και οδήγησε στην υποβολή της χώρας σε διεθνή οικονομικό έλεγχο ύστερα από απαίτηση της Γερμανίας.
Η οικονομική εξάρτηση από ξένες δυνάμεις εντάθηκε το 1893 με τη χρεοκοπία και το “δυστυχώς επτωχεύσαμεν” του Χαριλάου Τρικούπη, που οδήγησε στη σύναψη υπέρογκου δανείου με τις Μεγάλες Δυνάμεις υπό τον όρο ότι αυτές θα διαχειρίζονταν μέρος από τα έσοδα του κράτους.
Η αποικιοκρατία
Όμως την εποχή που το ελληνικό κράτος ιδρυόταν υπήρχαν ακόμη πολλές αποικίες κυρίως της βρετανικής και γαλλικής αυτοκρατορίας, οι οποίες αποκόμιζαν οφέλη τόσο από τη γεωστρατηγική θέση των αποικιών όσο και από την εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών τους.
Οι περισσότερες χώρες κέρδισαν την ανεξαρτησία τους μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο “άνεμος της αλλαγής” μετά τον πόλεμο, σήμαινε ότι οι ημέρες της βρετανικής αυτοκρατορίας ήταν μετρημένες.
Η Βρετανία – ως επί το πλείστον – υιοθέτησε μια πολιτική ειρηνικής αποχώρησης από τις αποικίες της, όταν οι κυβερνήσεις ήταν διαθέσιμες για τη μεταβίβαση της εξουσίας. Μεταξύ 1945 και 1965, ο αριθμός των ατόμων υπό βρετανική κυριαρχία έξω από το Ηνωμένο Βασίλειο έπεσε από 700 εκατομμύρια σε πέντε εκατομμύρια, τρία εκατομμύρια από τα οποία ήταν στο Χονγκ Κονγκ.
Στην πραγματικότητα η αποχώρηση των Βρετανών από την Ινδία που αποκαλούνταν το “διαμάντι του στέμματος” το 1947 σήμανε και την αρχή του τέλους για τη βρετανική αυτοκρατορία.
Το 1875 η Βρετανία είχε αγοράσει αιγυπτιακές μετοχές της εταιρείας της Διώρυγας του Σουέζ, τις οποίες το αιγυπτιακό κράτος αναγκάστηκε να εκποιήσει για να καλύψει τους τόκους των δανείων προς γαλλικές κυρίως τράπεζες. Έτσι η γεωστρατηγικής θέσης αιγυπτιακή διώρυγα πέρασε σε βρετανικά χέρια. Το 1952 ο Ουίνστον Τσόρτσιλ δεν μπορούσε να αγνοήσει τη νέα επαναστατική κυβέρνηση της Αιγύπτου υπό τον Γκαμάλ Άμπντελ Νάσερ που είχε πάρει την εξουσία, και το επόμενο έτος συμφωνήθηκε ότι τα βρετανικά στρατεύματα θα αποσυρθούν από τη ζώνη της Διώρυγας του Σουέζ.
Το 1957 η Βρετανία χορήγησε ανεξαρτησία στη Μαλαισιακή Ομοσπονδία στο πλαίσιο της Κοινοπολιτείας.
Αργότερα, το 1964, η πρώτη σε παραγωγή τσαγιού χώρα της Αφρικής, η Κένυα κέρδισε και αυτή την ανεξαρτησία της από τη βρετανική κυριαρχία.
Στη Μεσόγειο, ο αγώνας των Ελληνοκύπριων έληξε (το 1960) με την Κύπρο ανεξάρτητη και το Ηνωμένο Βασίλειο να διατηρεί τις στρατιωτικές βάσεις του στο Ακρωτήρι και τη Δεκέλεια. Η Μάλτα απέκτησε ειρηνικά την ανεξαρτησία της από το Ηνωμένο Βασίλειο το 1964.
Κατά το υπόλοιπο του 20ου αιώνα, στα πλαίσια του κινήματος της αποαποικιοποίησης, οι περισσότερες περιοχές της αυτοκρατορίας απέκτησαν την ανεξαρτησία τους με τελευταίο το Χονγκ Κονγκ το 1997.
Τον 19ο και τον 20ό αιώνα πίσω από τη βρετανική αυτοκρατορία ερχόταν η γαλλική που στο απόγειό της το 1939 επεκτεινόταν σε 13.500.000 τ.χλμ., σχεδόν το ένα δέκατο της επιφάνειας της Γης, με πληθυσμό 150 εκατομμυρίων ανθρώπων ή το 7% του τότε παγκόσμιου πληθυσμού.
Κατείχε το μεγαλύτερο μέρος της βορειοδυτικής Αφρικής και εκμεταλλευόταν τη γεωστρατηγική θέση και τον φυσικό πλούτο των χωρών.
Το 1956, η Τυνησία και το Μαρόκο ανακηρύχθηκαν ανεξάρτητα κράτη, ενώ έως τότε, τελούσαν υπό το νομικό καθεστώς προτεκτοράτων και αποτελούσαν μέρος του γαλλικού αυτοκρατορικού οικοδομήματος. Η μεγάλη πετρελαιοπαραγωγός χώρα Αλγερία ανεξαρτητοποιήθηκε το 1962.
Ο πολιτικός έλεγχος στην ΕΣΣΔ
Εκτός από την κατάκτηση ενός λαού από εχθρική δύναμη υπάρχει και η εξάρτησή του από πολιτικά κέντρα αποφάσεων που βρίσκονται μακριά από την ίδια τη χώρα.
Η κραταιά ΕΣΣΔ που αποτελούνταν από 15 κράτη υπό τον πολιτικό έλεγχο της Μόσχας – παρότι δημοφιλής στα περισσότερα ομόσπονδα κράτη, είχε και φωνές που ζητούσαν την ανεξαρτητοποίησή τους, καθώς μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η Μόσχα προχώρησε σε αυστηρά συγκεντρωτικό έλεγχο και μετέτρεψε τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης σε σοβιετικά δορυφορικά κράτη. Παράλληλα, υιοθέτησε πολιτικές εκρωσισμού, οι οποίες οδήγησαν στη χρήση της ρωσικής ως μητρικής γλώσσας από μη ρωσικούς λαούς.
Οι χώρες της Βαλτικής ήταν από τις πλέον δυσαρεστημένες κα τον Αύγουστο του 1991, η Λετονία και η Εσθονία κήρυξαν την αποκατάσταση της πλήρους ανεξαρτησίας τους (ακολουθώντας το παράδειγμα της Λιθουανίας το 1990), ενώ οι άλλες 12 δημοκρατίες συνέχισαν τη συζήτηση περί μιας όλο και πιο χαλαρής ένωσης ομόσπονδων κρατών.
Εργάτες με ένα δολάριο την ημέρα
Ωστόσο κάποιοι λαοί παραμένουν υποτελείς με μία άλλη μορφή. Σε όλο τον κόσμο δισεκατομμύρια άνθρωποι ζουν με λιγότερο από ένα δολάριο την ημέρα.
Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι το 65% από τα 130 εκατ. καράτια (26.000 κιλά) διαμαντιών που εξορύσσονται κάθε χρόνο ανά τον κόσμο, συνολικής αξίας 6.8 δισ. ευρώ προέρχεται από τις πιο φτωχές χώρες της Κεντρικής και Νότιας Αφρικής, όπως η Ανγκόλα, η Δημοκρατία του Κονγκό, η Ναμίμπια, η Τανζανία, η Σιέρα Λεόνε.
Στον νότο διαμάντια και χρυσός, στον βορά το πετρέλαιο. Κι όμως, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα σχεδόν οι μισοί από τους φτωχούς κατοίκους της υποσαχάριας Αφρικής ζουν σε πέντε χώρες: Τη Νιγηρία, το Κονγκό, την Τανζανία, την Αιθιοπία και τη Μαδαγασκάρη. Πολλές από τις χώρες αυτές απέκτησαν την ανεξαρτησία τους από τους αποικιοκράτες αλλά οι λαοί τους έμειναν υποδουλωμένοι στα μεγάλα συμφέροντα ντόπιων πολιτικών και ξένων εμπόρων.
Η κεντροαφρικανική δημοκρατία, πλούσια σε διαμάντια και ουράνιο έχει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά φτώχειας στον κόσμο (62%).
Η Κένυα είναι σημαντική χώρα εξαγωγής τσαγιού, καφέ και λουλουδιών για τα οποία εκατοντάδες χιλιάδες Κενυάτες εργάζονται στα θερμοκήπια μόλις με 35 ευρώ το μήνα. Εξαρτημένοι από επενδυτές και εμπόρους που θησαυρίζουν, οι ίδιοι με το ζόρι μπορούν να έχουν ένα πιάτο φαγητό την ημέρα.
Το 72% του πληθυσμού της Νιγηρίας ζει σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας την ώρα που οι πολυεθνικές αγορές πετρελαίου εξάγουν δυόμισι εκατομμύρια βαρέλια την ημέρα και η Νιγηρία φιγουράρει στην πρώτη εξάδα των πετρελαιοπαραγωγών χωρών.
Η οικονομία του Κονγκό βασίζεται στις εξορύξεις. Η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό θεωρείται μια από τις πλουσιότερες χώρες όσον αφορά τους φυσικούς πόρους. Τα αποθέματα ορυκτών που διαθέτει εκτιμάται ότι αξίζουν περισσότερα από 24 τρισ. δολ. Στο Κονγκό βρίσκονται εκτός από περίπου ένα τρίτο των παγκοσμίων αποθεμάτων κοβαλτίου και διαμαντιών και το ένα δέκατο του παγκόσμιου χαλκού. Με όλον αυτόν τον πλούτο και 60 χρόνια από τότε που έπαψε να είναι αποικία του Βελγίου το κατά κεφαλήν ΑΕΠ είναι μόλις 173 δολάρια.
Οικονομική εποπτεία
Ένα υποσκέλος της ανεξαρτησίας ενός κράτους είναι ο τρόπος που δανείζεται για να χρηματοδοτήσει τις ανάγκες του. Όταν αυτό δεν είναι εφικτό μέσω αγορών, τότε καταφεύγει σε οργανισμούς όπως το ΔΝΤ. Τα δάνεια δίνουν το δικαίωμα στους πιστωτές να ελέγχουν τον τρόπο διαχείρισης των εσόδων, όπως ισχύει και για ένα άτομο, μία επιχείρηση. Και φυσικά υπάρχει ο κίνδυνος πτώχευσης και κατάσχεσης περιουσιακών στοιχείων.
Η πτώχευση ενός κράτους εντάσσεται στο Διεθνές Δίκαιο λόγω και των σχέσεων με άλλα κράτη. Βέβαια με τη συνεργασία άλλων κρατών, διεθνών οργανισμών και περιφερειακών οικονομικών οργανώσεων μπορεί να δοθεί οικονομική στήριξη υπό την επίβλεψη διεθνούς οικονομικής επιτροπής προκειμένου να αποφευχθούν οι δυσμενέστερες των επιπτώσεων.
Η οικονομική ιστορία είναι γεμάτη από κρατικές χρεοκοπίες. Από το 1824 έως το 2009 είχαμε τουλάχιστον 286 επίσημες χρεοκοπίες από 110 κράτη (μόνο η Ελλάδα έχει στο ιστορικό της 4 χρεοκοπίες: 1827, 1843, 1893, 1932), ενώ η δεκαετία με τις περισσότερες κρατικές χρεοκοπίες ήταν η δεκαετία του ’80, με πάνω από 70 επίσημες πτωχεύσεις, εκ των οποίων 34 έγιναν στην Αφρική, 29 στη Λατινική Αμερική και οι υπόλοιπες στην Ασία.
Ο μύθος ότι τα κράτη δεν χρεοκοπούν συνδέεται με ένα τραπεζικό δόγμα που διαδόθηκε ιδιαίτερα τη δεκαετία του ’70. Η λογική του ήταν απλή. Αν ένα κράτος δεν μπορεί να πληρώσει τα χρέη του, δεν χάθηκε ο κόσμος. Κι αυτό γιατί η περιουσία του ίδιου του κράτους, οι πηγές εσόδων του, αλλά και ο πλούτος της χώρας είναι πάντα πολύ μεγαλύτερος από το μεγαλύτερο χρέος. Επομένως το θέμα είναι να αποτραπεί να χρεοκοπήσει ένα κράτος για να μπορέσουν οι δανειστές να επωφεληθούν από τον δημόσιο πλούτο και την περιουσία της χώρας.
Η Ελλάδα το 2010 υπέγραψε το πρώτο μνημόνιο και ακολούθησαν δύσκολα χρόνια με νέα μνημόνια και σκληρές διαπραγματεύσεις. Όμως σήμερα το 2021 βγήκε στις αγορές με την έκδοση 30ετούς ομολόγου με σημαντική ζήτηση από επενδυτές.
200 χρόνια μετά την κήρυξη της επανάστασης για ελευθερία και ανεξαρτησία η Ελλάδα ως μέλος της μεγάλης ευρωπαϊκής συμμαχίας προχωρά αυτόνομα στον δρόμο της ανάπτυξης. Ταυτόχρονα συζητά με τους Ευρωπαίους – ισότιμα πλέον – την αντιμετώπιση των τουρκικών προκλήσεων στην ευρύτερη περιοχή.
Ο Ερντογάν έχει δείξει εδώ και καιρό τις προθέσεις του για την αναβίωση της οθωμανικής αυτοκρατορίας, προσπαθώντας να επιλύσει και τα προβλήματα της οικονομίας της Τουρκίας. Η Ε.Ε. ζητά τη συμμόρφωσή του με βάση το Διεθνές Δίκαιο μέσω του διαλόγου με τις κυρώσεις να παραμένουν στη φαρέτρα. Η μάχη για την ελευθερία και την ευημερία δεν σταματά ποτέ και ένας εφησυχασμός μπορεί να αποδειχτεί μοιραίος, εγκυμονώντας τον κίνδυνο κάποιας μορφής υποτέλειας.
