Πώς μπορεί κανείς να μιλήσει για ηθική όταν αναφέρεται στις ηγετικές ικανότητες του Χένρι Κίσινγκερ, που έφυγε σήμερα από τη ζωή σε ηλικία 100 ετών; Πώς εξισορροπεί κανείς τα επιτεύγματά του έναντι των παραπτωμάτων του; Το ερώτημα αυτό θέτει ο Τζόζεφ Νάι, διακεκριμένος καθηγητής του Χάρβαρντ, σε ένα κείμενο στο Foreign Affairs με το οποίο αποχαιρετά τη μεγάλη – όσο και αμφιλεγόμενη – αυτή προσωπικότητα.
Αναμφίβολα σφράγισε την αμερικανική εξωτερική πολιτική και καθόρισε τις ζωές εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων ανά τον κόσμο. Η εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο έγινε με τις «ευλογίες» του, ενώ είχε πει μεταξύ άλλων ότι σε ενδεχόμενο πόλεμο Ελλάδας – Τουρκίας, οι ΗΠΑ θα έπρεπε να στηρίξουν τη δεύτερη.
«Τον Απρίλιο του 2012, του βοήθησα σε συνέντευξη ενώπιον ενός μεγάλου ακροατηρίου στο πανεπιστήμιο και ρώτησα εάν, εκ των υστέρων, θα είχε κάνει κάτι διαφορετικό κατά τη διάρκεια της θητείας του ως υπουργός Εξωτερικών για τους Προέδρους των ΗΠΑ Ρίτσαρντ Νίξον και Τζέραλντ Φορντ. Στην αρχή είπε όχι. Σε δεύτερη σκέψη, είπε ότι θα ήθελε να ήταν πιο ενεργός στη Μέση Ανατολή. Αλλά δεν έκανε καμία αναφορά στην Καμπότζη, τη Χιλή, το Πακιστάν ή το Βιετνάμ. Ένας διαδηλωτής στο πίσω μέρος της αίθουσας φώναξε: “εγκληματίας πολέμου!”» αναφέρει ο Νάι.
«Απέρριπτε τον αφελή ιδεαλισμό, αλλά δεν ήταν αμοραλιστής»
Ο Κίσινγκερ ήταν ένας πολύπλοκος στοχαστής. Όπως και άλλοι μεταπολεμικοί Ευρωπαίους μετανάστες (για παράδειγμα ο Χανς Μοργκεντάου) επέκρινε τον αφελή ιδεαλισμό της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αλλά ο Κίσινγκερ δεν ήταν αμοραλιστής. «Δεν μπορείς να κοιτάς μόνο την εξουσία», είπε στο κοινό στο Χάρβαρντ.
«Τα κράτη αντιπροσωπεύουν πάντα μια ιδέα δικαιοσύνης». Στα γραπτά του, σημείωσε ότι η παγκόσμια τάξη στηριζόταν τόσο σε μια ισορροπία δυνάμεων όσο και σε μια αίσθηση νομιμότητας, σημειώνει ο Νάι. Όπως είπε κάποτε στον Γουίνστον Λορντ, πρώην βοηθό του και πρεσβευτή στην Κίνα από το 1985 έως το 1989, τα προσόντα που χρειάζεται περισσότερο ένας πολιτικός είναι «χαρακτήρας και θάρρος». Χρειαζόταν χαρακτήρας «επειδή οι αποφάσεις που είναι πραγματικά σκληρές είναι 51% – 49%», επομένως οι ηγέτες πρέπει να έχουν «ηθική δύναμη» για να τις πάρουν. Χρειαζόταν θάρρος ώστε οι ηγέτες να μπορούν «να περπατήσουν μόνοι τους ένα μέρος της διαδρομής».
Ο Κίσινγκερ πίστευε ότι είχε εντολή να τερματίσει τον πόλεμο του Βιετνάμ. Ωστόσο, όπως είπε, δεν είχε εντολή να το τερματίσει «με όρους που θα υπονόμευαν την ικανότητα της Αμερικής να υπερασπιστεί τους συμμάχους της και την υπόθεση της ελευθερίας».
Πολλές επιτυχίες, μεγάλες αποτυχίες
Η αξιολόγηση της ηθικής στις διεθνείς σχέσεις είναι δύσκολη και η κληρονομιά του Κίσινγκερ είναι ιδιαίτερα περίπλοκη. Κατά τη μακρά θητεία του στην κυβέρνηση, είχε πολλές μεγάλες επιτυχίες, μεταξύ άλλων με την Κίνα και τη Σοβιετική Ένωση και τη Μέση Ανατολή. Ο Κίσινγκερ είχε επίσης μεγάλες αποτυχίες, συμπεριλαμβανομένου του τρόπου με τον οποίο τελείωσε ο πόλεμος του Βιετνάμ. Αλλά στο διαδίκτυο, η κληρονομιά του είναι θετική. Σε έναν κόσμο στοιχειωμένο από το φάσμα του πυρηνικού πολέμου, οι αποφάσεις του έκαναν τη διεθνή τάξη πιο σταθερή και ασφαλέστερη.
Ένα από τα πιο σημαντικά ερωτήματα για τους επαγγελματίες της εξωτερικής πολιτικής είναι πώς να κρίνουν την ηθική στη σφαίρα της παγκόσμιας πολιτικής. Ένας γνήσιος αμοραλιστής απλά κάνει αυτό που νομίζει. Ένας Γάλλος διπλωμάτης, για παράδειγμα, είχε πει στον Νάι κάποτε ότι επειδή η ηθική δεν είχε νόημα στις διεθνείς σχέσεις, αποφάσιζε τα πάντα αποκλειστικά με βάση τα συμφέροντα της Γαλλίας. Ωστόσο, η επιλογή της απόρριψης όλων των άλλων συμφερόντων ήταν από μόνη της μια βαθιά ηθική απόφαση.
Οι ρεαλιστές, οι κοσμοπολίτες και οι φιλελεύθεροι
Υπάρχουν ουσιαστικά τρεις διαφορετικοί νοητικοί χάρτες της παγκόσμιας πολιτικής, καθένας από τους οποίους δημιουργεί μια διαφορετική απάντηση ως προς το πώς πρέπει να συμπεριφέρονται τα κράτη. Οι ρεαλιστές αποδέχονται ορισμένες ηθικές υποχρεώσεις, αλλά τις βλέπουν ως αυστηρά περιορισμένες από τη σκληρή πραγματικότητα της αναρχικής πολιτικής. Για αυτούς τους στοχαστές, η σύνεση είναι η πρωταρχική αρετή.
Στο άλλο άκρο του φάσματος βρίσκονται οι κοσμοπολίτες, που πιστεύουν ότι τα κράτη πρέπει να αντιμετωπίζουν όλους τους ανθρώπους ισότιμα. Βλέπουν τα σύνορα ως ηθικά αυθαίρετα και πιστεύουν ότι οι κυβερνήσεις έχουν σημαντικές ηθικές υποχρεώσεις προς τους ξένους.
Ενδιάμεσα βρίσκονται οι φιλελεύθεροι. Πιστεύουν ότι τα κράτη έχουν σοβαρή ευθύνη να λάβουν υπόψη την ηθική στις αποφάσεις τους, αλλά ότι ο κόσμος χωρίζεται σε κοινότητες και κράτη που έχουν ηθικό νόημα. Αν και δεν υπάρχει κυβέρνηση πάνω από αυτές τις χώρες, οι φιλελεύθεροι πιστεύουν ότι το διεθνές σύστημα έχει μια εντολή. Ο κόσμος μπορεί να είναι άναρχος, αλλά υπάρχουν αρκετές στοιχειώδεις πρακτικές και θεσμοί —όπως η ισορροπία δυνάμεων μεταξύ χωρών, κανόνων, διεθνούς δικαίου και διεθνών οργανισμών— για να δημιουργηθεί ένα πλαίσιο μέσω του οποίου τα κράτη μπορούν να κάνουν ουσιαστικές ηθικές επιλογές, τουλάχιστον στις περισσότερες περιπτώσεις.
Γιατί κυριαρχεί ο ρεαλισμός
Ο ρεαλισμός είναι η προεπιλεγμένη θέση που χρησιμοποιούν οι περισσότεροι ηγέτες. Δεδομένου ότι ο κόσμος είναι ένα από κυρίαρχα κράτη, αυτό είναι έξυπνο: ο ρεαλισμός είναι, στην πραγματικότητα, το καλύτερο μέρος για να ξεκινήσετε. Το πρόβλημα είναι ότι πολλοί ρεαλιστές σταματούν από εκεί που ξεκινούν, αντί να συνειδητοποιούν ότι ο κοσμοπολιτισμός και ο φιλελευθερισμός είναι πολύτιμοι στο να σκέφτονται πώς να προσεγγίσουν την εξωτερική πολιτική.
Οι ηγέτες όμως δεν πρέπει να απορρίπτουν αυθαίρετα τα ανθρώπινα δικαιώματα και τους θεσμούς. Εφόσον δεν υπάρχει ποτέ τέλεια ασφάλεια, πρέπει πρώτα να καταλάβουν ποιος βαθμός ασφάλειας χρειάζονται τα κράτη τους πριν εξετάσουν άλλες αξίες —όπως η ευημερία, η ταυτότητα ή τα δικαιώματα των ξένων— στον τρόπο χάραξης πολιτικής. Τελικά, μπορεί να συνυπολογίσουν τα ήθη σε ένα ευρύ φάσμα αποφάσεων. Οι περισσότερες επιλογές εξωτερικής πολιτικής, άλλωστε, δεν συνεπάγονται επιβίωση.
Αντίθετα, περιλαμβάνουν ερωτήματα όπως αν θα πουληθούν όπλα σε αυταρχικούς συμμάχους ή αν θα επικρίνουν τη συμπεριφορά των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μιας άλλης χώρας. Περιλαμβάνουν συζητήσεις σχετικά με το αν πρέπει να δεχτούν πρόσφυγες, πώς να πραγματοποιούν εμπορικές συναλλαγές και τι να κάνουν για θέματα όπως η κλιματική αλλαγή. Οι σκληροπυρηνικοί ρεαλιστές αντιμετωπίζουν τελικά όλες τις αποφάσεις με όρους έθνους.
Τι έκανε ο Κίσινγκερ;
Πώς ανταποκρίνεται λοιπόν ο Κίσινγκερ σε αυτά τα κριτήρια; Έχει σίγουρα μεγάλες επιτυχίες: το άνοιγμα προς την Κίνα, την εγκαθίδρυση της ύφεσης με τη Σοβιετική Ένωση και τη διαχείριση κρίσεων στη Μέση Ανατολή, τα οποία έκαναν τον κόσμο πιο ασφαλή. Στην Κίνα, για παράδειγμα, ο Κίσινγκερ και ο Νίξον είχαν το όραμα και το θράσος να οδηγήσουν την παγκόσμια πολιτική μακριά από τον διπολισμό του Ψυχρού Πολέμου και να επανενσωματώσουν το Πεκίνο στο διεθνές σύστημα.
Ομοίως, στη διαχείριση της ύφεσης και του ελέγχου των εξοπλισμών με τη Μόσχα, ο Κίσινγκερ έπρεπε να αποδεχθεί τη νομιμότητα ενός άλλου ολοκληρωτικού καθεστώτος και να προχωρήσει πιο αργά από όσο ήθελαν πολλοί Αμερικανοί πιέζοντας το Κρεμλίνο να επιτρέψει την εβραϊκή μετανάστευση. Ωστόσο, η θέση του βοήθησε στη μείωση του κινδύνου πυρηνικού πολέμου και στη δημιουργία των συνθηκών στις οποίες η ίδια η Σοβιετική Ένωση σταδιακά διαβρώθηκε.
Και εδώ, πάλι, τα ηθικά κέρδη ξεπέρασαν το κόστος. Και παρόλο που πήρε ρίσκα ανεβάζοντας το επίπεδο συναγερμού των πυρηνικών δυνάμεων των ΗΠΑ κατά τη διάρκεια του πολέμου του Γιομ Κιπούρ στη Μέση Ανατολή, η κρίση του Κίσινγκερ αποδείχθηκε σωστή. Τελικά, κατάφερε να μειώσει τις εντάσεις στην περιοχή παρά το σκάνδαλο Γουότεργκεϊτ, που ανάγκασε τον Νίξον να παραιτηθεί.
Υποστηρίζοντας ένα… πραξικόπημα
Υπάρχει όμως και η άλλη πλευρά. Οι μεγάλες ηθικές αποτυχίες Κίσινγκερ περιλαμβάνουν τον βομβαρδισμό της Καμπότζης από το 1969 έως το 1970, το ότι δεν έκανε τίποτα να σταματήσει τη βαναυσότητα του Πακιστάν στον πόλεμο Ινδίας-Πακιστάν του 1971 και την υποστήριξη ενός πραξικοπήματος στη Χιλή το 1973. Σκεφτείτε, πρώτα, τη Χιλή. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ δεν υποκίνησε το πραξικόπημα που ανέτρεψε τον δημοκρατικά εκλεγμένο πρόεδρο της χώρας και εγκατέστησε έναν στρατιωτικό δικτάτορα, αλλά ο Κίσινγκερ κατέστησε σαφές ότι η Ουάσιγκτον δεν ήταν αντίθετη.
Οι υπερασπιστές του υποστήριξαν ότι η Ουάσιγκτον δεν είχε άλλη επιλογή από το να στηρίξει μια χούντα, δεδομένου ότι το προηγούμενο καθεστώς ήταν αριστερό και μπορεί να έπεφτε στη σφαίρα επιρροής της Σοβιετικής Ένωσης. Αλλά η ύπαρξη μιας δεξιάς κυβέρνησης στη Χιλή δεν ήταν πραγματικά ζωτικής σημασίας για την παγκόσμια αξιοπιστία των ΗΠΑ σε έναν διπολικό κόσμο και η αριστερή κυβέρνηση δεν ήταν απειλή για την ασφάλεια για να δικαιολογήσει την ανατροπή της.
Στον πόλεμο της απόσχισης του Μπαγκλαντές από το Πακιστάν, ο Κίσινγκερ και ο Νίξον επικρίθηκαν επειδή δεν καταδίκασαν τον Πακιστανό Πρόεδρο Γιαχιά Χαν για την καταστολή και την αιματοχυσία. Ο βομβαρδισμός της Καμπότζης το 1970 υποτίθεται ότι θα καταστρέψει τις οδούς διείσδυσης των Βιετκόνγκ, αλλά τελικά οι επιθέσεις δεν συντόμευσαν ούτε τερμάτισαν τον πόλεμο. Αυτό που έκαναν ήταν να βοηθήσουν τους γενοκτονικούς Ερυθρούς Χμερ να πάρουν την εξουσία στην Καμπότζη, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν πάνω από 1,5 εκατομμύριο άνθρωποι.
Ο πόλεμος στο Βιετνάμ
Και ερχόμαστε στον πόλεμο του Βιετνάμ. Ο Κίσινγκερ και ο Νίξον αρχικά ήλπιζαν να συνδέσουν ζητήματα ελέγχου των όπλων με το Βιετνάμ, σε μια προσπάθεια να πιέσουν οι Σοβιετικοί στο Ανόι να σταματήσει να επιτίθεται στο Νότο. Αλλά αυτές οι ελπίδες αποδείχθηκαν απατηλές. Οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι Βορειοβιετναμέζοι υπέγραψαν τελικά μια ειρηνευτική συμφωνία στο Παρίσι τον Ιανουάριο του 1973, η οποία επέτρεψε στον Βορρά να αφήσει τον στρατό του εντός του Νότου. Όταν ο Κίσινγκερ ρωτήθηκε, ιδιωτικά, πόσο καιρό πίστευε ότι η κυβέρνηση του Νοτίου Βιετνάμ θα μπορούσε να επιβιώσει, απάντησε: «Αν είναι τυχεροί, μπορούν να αντέξουν για ενάμιση χρόνο». Τελικά, δεν ήταν μακριά. (Ο Νότος επέζησε για λίγο περισσότερο από δύο.)
Ο Νίξον και ο Κίσινγκερ τερμάτισαν τον πόλεμο του Βιετνάμ, αλλά οι προσπάθειές τους είχαν υψηλό ηθικό κόστος. Περισσότεροι από 21.000 Αμερικανοί έχασαν τη ζωή τους κατά τη διάρκεια των τριών ετών σε σύγκριση με 36.756 υπό τον Τζόνσον και 108 υπό τον Κένεντι. Ο απολογισμός στην Ινδοκίνα ήταν πολύ μεγαλύτερος: εκατομμύρια Βιετναμέζοι και Καμποτζιανοί σκοτώθηκαν επί θητείας τους.
