Τέτοια μέρα, πριν από 120 χρόνια, οι Σλαβοσκοπιανοί Βούλγαροι, σκοπίμως δημιουργούσαν εξεγέρσεις σε Ελληνικά χωριά και πόλεις της Μακεδονίας, να προκληθούν οι Τούρκοι και να τα καταστρέψουν!
Η «επανάσταση του Ηλί Ντέν», έγινε στις 20 Ιουλίου 1903, του Προφήτου Ηλία, αλλά γιορτάζεται με το νέο (Γρηγοριανό) ημερολόγιό τους, στις 2 Αυγούστου. Γιορτάζουν οι Σκοπιανοί την… «Επανάσταση των Βουλγάρων» στις τουρκοκρατούμενες Μακεδονικές πόλεις και χωριά, με στόχο να προκαλέσουν την εξόντωση των Ελλήνων από τους Τούρκους, για να μείνουν μόνοι στην Μακεδονία!
Το 1893, ιδρύθηκε το ΒΜΡΟ (στα Ελληνικά: ΕΜΕΟ – Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση) από τους Βουλγάρους σχισματικούς δάσκαλους της Θεσσαλονίκης Γκούεφ, Πετρώφ, το γιατρό Τατάρτσιεφ, και Βούλγαρους αξιωματικούς με έδρα τη Σόφια. Οι Βουλγαρικές βλέψεις στη Μακεδονία άρχισαν από το 1870 όταν ιδρύθηκε η βουλγαρική Εξαρχία. Επειδή η προσάρτηση της στη Βουλγαρία προσέκρουε στις αντιδράσεις των Μεγάλων Δυνάμεων, η ΒΜΡΟ έκανε σημαία της προπαγάνδας της το απατηλό σύνθημα: «η Μακεδονία στους Μακεδόνες».
Η Επιτροπή αποφάσισε να προβάλει την αυτονόμηση και την δημιουργία Μακεδονικού Κράτους με την πεποίθηση ότι η οργάνωσή τους θα εξαπλωνόταν ευκολότερα προσεγγίζοντας τους πατριαρχικούς Μακεδόνες (Έλληνες πιστοί στο Πατριαρχείο Κ/Πόλεως), αποκρύπτοντας τον Βουλγαρισμό που απωθούσε.
Καμουφλαρισμένη η προπαγάνδα της ΒΜΡΟ για απελευθέρωση της Μακεδονίας από τον τουρκικό ζυγό, συγκινούσε τους υπόδουλους, τους οποίους εξόπλιζε και εκπαίδευε να είναι έτοιμοι για ένοπλο αγώνα. Οι πατριαρχικοί Μακεδόνες, ελληνόφωνοι και σλαβόφωνοι, υφίσταντο καθημερινώς βίαιες επιθέσεις των εξαρχικών (Βουλγάρων).
΄Εμπαιναν στις εκκλησιές διέκοπταν την λειτουργία και προπηλάκιζαν τους πιστούς. Οι πρώτοι που πλήρωναν με την ζωή τους ήταν οι ιερείς και οι δάσκαλοι. Σε πολλά χωριά διεξήγοντο ομηρικές μάχες μεταξύ πατριαρχικών και εξαρχικών για το ποιός θα πάρει την κοινοτική σφραγίδα. Όποιος την έπαιρνε, χρησιμοποιούσε εκκλησίες και σχολεία. Και το βουλγαρικό κομιτάτο δεν δίσταζε σε τέτοιες περιπτώσεις να ασκεί τρομοκρατία, με εμπρησμούς, εκβιασμούς και φόνους για να φτάσει στο σκοπό του. Καθημερινό φαινόμενο ήταν οι σφαγές Ελλήνων από τις βουλγαρικές συμμορίες για μεγάλο διάστημα.
Τα ξημερώματα της 20ής Ιουλίου 1903, οι Γκούεφ και Σαράφωφ έδωσαν το σύνθημα της εξεγέρσεως από το
Σμίλεβο που μεταδόθηκε από βουνό σε βουνό με φωτιές στην Δρίβα, την Αχρίδα την Καστοριά και την Κλεισούρα ενώ πράκτορες χτυπούσαν τις καμπάνες την καθορισμένη ώρα. Αμέσως άρχισε η έξοδος των χωρικών χωρίς αυτό να σημαίνει ότι όλοι βγήκαν θεληματικά.
Οι τσέτες της ΕΜΕΟ επιτίθεντο με προβοκατόρικο τρόπο σε μεμονωμένα τουρκικά στρατιωτικά τμήματα, έβαζαν φωτιά σε πατριαρχικά σπίτια ή σκότωναν κανένα Τούρκο για να δημιουργήσουν ατμόσφαιρα. Πρώτα χτύπησαν τα χωριά Βίσενη (Βυσσινέα), Ζέλοβο (Ανταρτικό), Ρούλια (Κώτα), Μπιγλίστα, Κρούσοβο, Κλεισούρα και Νεβέσκα ( Νυμφαίο).
Στο πατριαρχικό χωριό Κόμανο οι βουλγάρικες συμμορίες έκαψαν τα σπίτια, έδειραν ανηλεώς τους κατοίκους και τους οδήγησαν βιαίως στα βουνά. Στο Κρούσοβο πυρπόλησαν τα κυβερνητικά κτίρια, σκότωσαν όλους τους κυβερνητικούς υπαλλήλους και αρκετούς Έλληνες.
Η απάντηση των Οθωμανών ήταν άμεση. Με τους απείθαρχους και ρέποντες στις λεηλασίες Βασιβουζούκους και Γιουρούκους στρατιώτες εξαπέλυσαν διωγμούς στον άμαχο πληθυσμό, όπου την πλήρωσαν και πάλι μόνο Έλληνες. Στην περιοχή Σαράντα Εκκλησιών οι Τούρκοι κατέστρεψαν τα Ελληνοχώρια Σκοπός και Ευκάρπιον και 12.000 Έλληνες της περιοχής, τράπηκαν σε φυγή να σωθούν. Στο πατριαρχικό χωριό Αρμένσκο (Άλωνα) Φλωρίνης, έκαψαν τα 150 από τα 157 σπίτια και σκότωσαν 68, ενώ στο Ράκοβο (Κρατερό),έκαψαν 100 από τα 120 σπίτια. Συνολικώς κατεστράφησαν εξ ολοκλήρου 22 χωριά, 120 υπέστησαν σοβαρές ζημιές, 50.000 έμειναν άστεγοι και 2.000 εκτελέστηκαν. Πυρπόλησαν κατόπιν στο μαρτυρικό Ελληνικό Κρούσοβο 366 σπίτια και 203 καταστήματα της ελληνικής συνοικίας, σκότωσαν 41 Έλληνες και εκδίωξαν τους κατοίκους. Περιέργως, η Βουλγαρική συνοικία παρέμεινε ανέπαφος! Την ίδια τύχη είχαν και οι Έλληνες της Κλεισούρας και της Νέβεσκα (Νυμφαίον).
Οι σφαγές και τα θλιβερά αυτά γεγονότα συγκίνησαν τους Έλληνες και πατριώτες του νότου άρχισαν να στρατεύονται εθελοντές για να αρχίσουν τον Μακεδονικό Αγώνα, δίπλα στον ηρωικό ρασοφόρο από τα Ψαρά, Μητροπολίτη Γερμανό (Καραβαγγέλη). Ο Παύλος Μελάς, ο Τέλος Άγρας, ανηφόρησαν και έθεσαν εαυτούς στην υπηρεσία του Αγώνα.
Ο Καπετάν-Κώτας ( όπως και ο κουτσοβλάχος Έλληνας Γούλης ) με πολλούς οπλισμένους χωρικούς πήρε μέρος στην εξέγερση, χτύπησε τους Τούρκους πολεμώντας την τυραννία, αλλά δεν ανεχόταν την νέα που θα επέβαλαν οι Βούλγαροι. Έτσι μπήκε στο στόχαστρο τους, γιατί – όπως λένε- μεταμελήθηκε, μεταλλάχθηκε κι έγινε… «γκρεκομάνος».
Στο Βατοχώρι συγκρούσθηκε με τον Βούλγαρο κομιτατζή Λάζαρ Ποπτράϊκωφ, τον εξολοθρευτή των Ελλήνων, τον σκότωσε κι έστειλε το κεφάλι του στον μητροπολίτη Γερμανό Καραβαγγέλη!
