Του Έκτορα-Ξαβιέ Δελαστίκ*
Αποτελεί μόνιμο μέρος του δημόσιου λόγου η ανάδειξη της φράσης “έρευνα και καινοτομία” σε κάθε δημόσια τοποθέτηση που αφορά την οικονομία, την εκπαίδευση και την επιχειρηματικότητα. Όπως και σε κάθε τομέα της οικονομίας όμως, η πιο νευραλγική και ταυτόχρονα λιγότερο συζητούμενη πλευρά είναι το ίδιο το προσωπικό που φέρνει σε πέρας την εν λόγω έρευνα.
Ελλείψει επίσημων στοιχείων για το μη μόνιμο προσωπικό της έρευνας στην Ελλάδα, το νεοδημιουργηθέν πανελλαδικό “Σωματείο Εργαζομένων στην Έρευνα και την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση (Σ.ΕΡ.Ε.Τ.Ε.)” [α] διενέργησε μία πρώτη, εκτεταμένη έρευνα χαρτογράφησης του κλάδου. Η έρευνα αποτέλεσε μια δίμηνη “φωτογραφία” του κλάδου μεταξύ Οκτωβρίου και Δεκεμβρίου του 2022, με το κοινό της να αποτελείται από:
- Προσωπικό που εργάζεται σταθερά στην έρευνα και δεν καλύπτεται από σωματείο του Δημοσίου
- Προσωπικό που εργάζεται με πολυδιασπασμένο σετ συμβολαίων στην έρευνα
- Προσωπικό που βρίσκεται στη διαδικασία εκπόνησης διδακτορικής διατριβής, ανεξαρτήτως σχέσεων εργασίας
- Προσωπικό που εργάζεται συγκεκριμένα στον κλάδο της έρευνας σε υποστηρηκτικές θέσεις (επί παραδείγματι, διοικητική υποστήριξη ερευνητικών προγραμμάτων)
- Προσωπικό που βρίσκεται στη διαδικασία μεταπτυχιακού και ταυτόχρονα εργάζεται με σύμβαση στον κλάδο της έρευνας
Όσον αφορά τη συμπερίληψη των Υποψηφίων Διδακτόρων (Υ.Δ.) ανεξαρτήτως σύμβασης, σημειώνουμε πως μέρος των αιτημάτων του Σ.ΕΡ.Ε.Τ.Ε. αποτελεί η αναγνώριση της εργασιακής τους ιδιότητας, όπως άλλωστε απαιτεί κι η Ευρωπαϊκή Χάρτα δικαιωμάτων των ερευνητών [β] και η κατάργηση της δωρεάν εργασίας στη βαθμίδα αυτή.
Τα αποτελέσματα που θα παρουσιαστούν παρακάτω αναφέρονται σε δείγμα 507 απαντήσεων ατόμων που δεν καλύπτονται ήδη από άλλο σωματείο, ούτε έχουν ως βάση ερευνητικά ιδρύματα του εξωτερικού, επί 83 ερωτήσεων. Σημειώνουμε εδώ πως όποιες ερωτήσεις αναφέρονται στο “τελευταίο έτος”, εξετάζουν τους τελευταίους 12 μήνες πριν την έναρξη της έρυνας, δηλαδή Οκτώβριο 2021 έως Οκτώβριο 2022. Η συνοπτική παρουσίαση των αποτελεσμάτων θα αποτελέσει θέμα περισσότερων του ενός άρθρων, λόγω του όγκου των δεδομένων.
Δημογραφικά, πρόκειται για τις πιο παραγωγικές ηλικίες, με το 71.6% των ανδρών και το 63.3% των γυναικών να βρίσκονται στη δεκαετία 25-35 ετών, και μάλιστα με το 21.6% αυτής της ηλικιακής ομάδας να κατέχει ήδη διδακτορικό.
Στο μέτωπο της απασχόλησης και της εργασιακής σταθερότητας, ξεκινάμε από την κατηγοριοποίηση των φορέων στους οποίους έχουν απασχοληθεί το τελευταίο έτος: Πανεπιστήμιο κατά 57.6%, Ερευνητικό κέντρο κατά 23.3%, Φορέα του ευρύτερου δημόσιου τομέα κατά 5.1%, φορέα του ιδιωτικού τομέα κατά 6.4% και ανεργία κατά 7.3%. Εξαιρώντας την ανεργία, τo 24% άλλαξε φορέα εργασίας εντός του τελευταίου έτους, χωρίς όμως αυτό να αποκαλύπτει το πραγματικό μέγεθος της αστάθειας της εργασίας. Μια καλύτερη εικόνα δίνεται από το υποσύνολο που δήλωσε συγκεκριμένα ιδρύματα και φορείς στους οποίους απασχολήθηκε το τελευταίο έτος, όπου το 27.8% απασχολήθηκε σε περισσότερα του ενός ερευνητικά ιδρύματα ή φορείς.
Μπορούμε να εστιάσουμε στην εργασιακή σταθερότητα και από το οπτικό πρίσμα των τύπων σύμβασης εργασίας με τους οποίους έχουν εργαστεί τα άτομα που απάντησαν κατά τη διάρκεια της πορείας τους στον κλάδο. Πρώτα απ’ όλα, πρέπει να σημειώσουμε πως έχει παρέχει εργασία ή/και ουσιαστικό υποστηρικτικό έργου εντός του κλάδου αμισθί το 45.8% (!) του προσωπικού που συμμετείχε στην έρευνα. Κατά δεύτερον και με ελαφρώς σκωπτική διάθεση, η έρευνα που διενεργείται από το μη καθηγητικό προσωπικό στην Ελλάδα φαίνεται να αποτελείται από:
- 17.9% υποτροφία με συγκεκριμένα παραδοτέα
- 10.9% υποτροφία χωρίς συγκεκριμένα παραδοτέα
- 21.5% συμβάσεις έργου (“μπλοκάκι”)
- 11.4% τίτλο κτήσης
- 14.9% σύμβαση εργασίας ορισμένου χρόνου
- 0.8% σύμβαση εργασίας αορίστου χρόνου
- 19.2% χωρίς σύμβαση – αμισθί
- 3.4% χωρίς σύμβαση – “μαύρα” χρήματα
Ο λόγος που δεν παρουσιάζουμε τα στοιχεία των προηγούμενων παραγράφων ως απόδειξη της επονομαζόμενης “κινητικότητας” στον ακαδημαϊκό χώρο αλλά ως ένδειξη εργασιακής ανασφάλειας είναι η σύνδεσή τους με τα στοιχεία που αφορούν τις πηγές εσόδων και την ετεροαπασχόληση. Συγκεκριμένα, το 49.1% εργάζεται παράλληλα εκτός του κλάδου της έρευνας (23.9% σταθερά και 25.2% περιστασιακά). Η αναγκαιότητα στοιχειοθετείται όταν εξετάσουμε τί δηλώνεται ως “κύρια πηγή εισοδήματος”. Το 71.6% δηλώνει ως κύρια πηγή εσόδων τον κλάδο της έρευνας και το 28.4% άλλες πηγές, ενώ το 18.5% δηλώνει συγκεκριμένα την εργασία εκτός κλάδου ως κύριο έσοδο.
Ο κώδωνας του κινδύνου ακούγεται καθαρότερα όταν στο πλαίσιο αυτό τοποθετηθεί και το ερώτημα του αν τα έσοδα από τον κλάδο της έρευνας αρκούν για την κάλυψη των αναγκών (προ του ράλι των ανατιμήσεων προϊόντων). Μόλις το 29.1% καλύπτει τις ανάγκες του μέσω της εργασίας στον κλάδο της έρευνας, το 39.7% τις καλύπτει οριακά, το 24.8% δε μπορεί να τις καλύψει και το 6.4% βρίσκεται στον κλάδο της έρευνας αμισθί αυτό το διάστημα.
Έχοντας απλώς ξύσει την επιφάνεια μίας μόνο πλευράς της πραγματικότητας που φανερώνεται από την πρώτη αυτή προσπάθεια, ξεκινούμε να συνειδητοποιούμε την πραγματική εικόνα της έρευνας στην Ελλάδα. Έναν κλάδο του οποίου το πιο ενεργητικό κομμάτι χρησιμοποιείται συχνά για την παροχή δωρεάν εργασίας και όταν πληρώνεται αδυνατεί σε μεγάλο ποσοστό να καλύψει τις ανάγκες του. Έναν κλάδο που ωθεί στην εργασιακή περιπλάνηση και την ετεροαπασχόληση μέσω της αποσπασματικης κι ελλιπούς χρηματοδότησης. Έναν κλάδο του οποίου το ¼ έως και το ⅓ βρίσκεται σε συνθήκες συστηματικής ανασφάλειας και φτώχειας. Έναν κλάδο ο οποίος παράγεται από το ελληνικό εργατικό δυναμικό και βάσει αυτής της κατάστασης εξάγεται στο μαζικά στο εξωτερικό έτοιμος και μορφωμένος καθώς αδυνατεί να ζήσει αξιοπρεπώς στο εσωτερικό. Έναν κλάδο που συνειδητοποιεί τον εαυτό του και για τον οποίο επόμενες πλευρές της έρευνας θα αναδείξουν συγκεκριμένες παθογένειες και αναγκαιότητες για να σταθεί στα πόδια του.
Το παρόν άρθρο γράφτηκε με δεδομένα που παρείχε το Σ.ΕΡ.Ε.Τ.Ε. από την πρώτη απόπειρά του για τη χαρτογράφηση του κλάδου της Έρευνας στην Ελλάδα.
[α] Πανελλαδικό Σωματείο Εργαζομένων στην Έρευνα και την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση. (n.d.). Retrieved March 2, 2023, from https://unionresearchers.wordpress.com/
[β] European charter for researchers. EURAXESS. (n.d.). Retrieved March 2, 2023, from https://euraxess.ec.europa.eu/jobs/charter/european-charter
* O Έκτωρ-Ξαβιέ Δελαστίκ είναι Φυσικός Εφαρμογών, Υ.Δ. Τμήματος Ιατρικής του Πανεπιστημίου Πατρών
