Υπάρχει πλούσια παράδοση στην ελληνική γραμματεία της χρήσης του φαγητού και των διατροφικών συνηθειών για τη λιγότερο ή περισσότερο κολακευτική περιγραφή λαών.
Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε ένα φάσμα που ξεκινά από τις οδηγίες του Ιπποκράτη (Περί Διαίτης) για τη σωστή διατροφή αναλόγως της εποχής του έτους, περνά από τις περιγραφές στο Γοργία του Πλάτωνος για τις παχυντικές διατροφικές συνήθειες της Σικελίας ως αλληγορία για την ηθική κατάπτωση και συνεχίζεται στις αναφορές του Ηροδότου (Ιστορίες, I) για τις αλληλοπροσβλητικές αντιλήψεις Ελλήνων και Περσών για τις συνήθειες στο τραπέζι.
Θα καταπιαστούμε με ένα θέμα που έχει απασχολήσει με εντυπωσιοθηρικό τρόπο ένα μέρος της αρθρογραφίας τους τελευταίους μήνες, με την “εισαγωγή εντόμων στην ευρωπαϊκή διατροφή”. Με την εισαγωγή που κάναμε αφήνουμε κατά μέρος ξενοφοβικούς τρόπους κάλυψης των γεγονότων που ανθούν στον κίτρινο τύπο και θα επικεντρωθούμε στα γεγονότα και τις προβλέψεις για το άμεσο μέλλον.
Πρώτα απ’ όλα πρέπει να έχουμε κατά νου το γεγονός ότι συγκεκριμένα είδη εντόμων αποτελούν όχι λύση ανάγκης, αλλά παραδοσιακά μέρη της τοπικής κουζίνας αρκετών χωρών του παγκόσμιου Νότου, με ιδιαίτερη έμφαση στο νότιο τμήμα της Αφρικής, τη νοτιοανατολική Ασία και την Κεντρική Αμερική.
Σχετική έκθεση υπό την αιγίδα του Ο.Η.Ε. [α] αναφέρει βιβλιογραφία που εκτιμά από 1000 έως 1900 είδη εντόμων με σταθερή παρουσία στο διαιτολόγιο περίπου 2 δισ. ανθρώπων. Αναλόγως των τοπικών συνθηκών αποτελούν από σταθερά προϊόντα όπως οι προνύμφες πυγολαμπίδας στο Λάος, μέχρι εποχικά είδη όπως αρκετά είδη κάμπιας στην Κεντρική Αφρική που αξιοποιούνται στο τέλος της ξηρής εποχής του έτους.
Δεύτερον, υπάρχει ένα ρεύμα ερευνών που αξιολογούν τη διατροφική αξία διαφόρων ειδών εντόμων σε σχέση με συνήθη είδη κρέατος. Ενδεικτικά [β], φαίνεται πως για κάθε συγκεκριμένο αμινοξύ μπορούν να βρεθούν τα συγκεκριμένα είδη εδώδιμων εντόμων που έχουν αντίστοιχη ή υψηλότερη περιεκτικότητα σε αυτό συγκρινόμενα με το κόκκινο κρέας, ή με πιο υγιείς αναλογίες σε είδη λιπαρών οξέων.
Πρέπει όμως να συγκρατήσουμε πως μία τέτοια συζήτηση είναι επί της ουσίας η συζήτηση που γίνεται και για ένα οποιοδήποτε φυσικό συμπλήρωμα διατροφής: αξιολογείται η συμβολή του σε απαραίτητα για τον οργανισμό συστατικά, η συμβολή του σε θερμίδες, η παρουσία αλλεργιογόνων, οι αλληλεπιδράσεις του με σκευάσματα και ούτω καθεξής.
Τρίτον, υπάρχει η άμεσου δημοσιογραφικού ενδιαφέροντος απόφαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις 10/02/2022 που ρύθμισε την αγοραπωλησία του γρύλλου Acheta domesticus εντός της Ε.Ε., επαναφέροντας το ζήτημα των εντόμων στην επικαιρότητα. Αυτή η απόφαση είναι η τρίτη απόφαση που ρυθμίζει το γραφειοκρατικό, αδειοδοτικό και υγειονομικό πλαίσιο της εμπορίας εντόμου στην Ε.Ε., υπάγοντάς το στο ρυθμιστικό πλαίσιο των “νέων φαγητών” (novelty foods).
Υπάγεται με άλλα λόγια σε ένα κανονιστικό πλαίσιο ο τρόπος και οι προϋποθέσεις, ώστε επιχειρήσεις εντός Ε.Ε. να μπορούν να συμμετέχουν σε αυτό το εμπόριο χωρίς πρόβλημα σε πιστοποιήσεις παντός είδους. Πράγμα που με τη σειρά του σημαίνει πως ξεκινά να δημιουργείται και μία νέα αγορά γι αυτού του είδους την τροφή.
Τέταρτο σημείο, και αυτό το οποίο δίνει το συνολικό πλαίσιο που θα ενώσει όλα τα παραπάνω αποτελεί η προαναφερθείσα έκθεση του Ο.Η.Ε., “Edible insects: future prospects for food and feed security” [α]. Σε αυτήν ξεχωρίζουν δύο βασικές νότες:
Η πρώτη είναι η θέση πως λόγω της μεγαλύτερης πυκνότητας των εντόμων σε θρεπτικά συστατικά ανά μονάδα βάρους και συγκεκριμένων δυνητικών ευκολιών στην εκτροφή τους (π.χ. μικρότερες ανάγκες σε χώρο, μειωμένη πιθανότητα μετάδοσης ασθενειών μεταξύ εντόμων και ανθρώπων) θα αποτελούν αισθητά φθηνότερη στην παραγωγή της τροφή προς άμεση κατανάλωση από άλλες ανάλογες.
Η δεύτερη είναι η παρατήρηση πως η χρήση παραγώγων εντόμων μπορεί να έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη βιομηχανική κτηνοτροφία. Επεκτείνοντας τη βασισμένη σε προϋπάρχουσα γνώση χρήση εντόμων ως μέρος της διατροφής πουλερικών και ψαριών, εξετάζεται η χρήση τους ως πηγή πρωτεΐνης σε άλευρα εκτροφής ζώων παντός είδους. Σημειώνουμε πως ήδη κυκλοφορούν στην αγορά τροφές οικόσιτων ζώων με αυτού του τύπου τα άλευρα.
Η ώρα των εκτιμήσεων ξεκινά από το σημείο που διατυπώνεται σε κάθε έρευνα σχετική με το θέμα: πως είναι ιδιαίτερα δύσκολο και κοστοβόρο διαφημιστικά το να καμφθούν οι ενδοιασμοί των κατοίκων χωρών που δεν έχουν στην παράδοσή τους την κατανάλωση εντόμων (δηλαδή κατά κύριο λόγο των χωρών του μεσοσταθμικά πλούσιου παγκόσμιου Βορρά).
Μπορούμε να υποθέσουμε πως σε αυτές τις χώρες θα δημιουργηθεί ένας περιορισμένος θώκος επιχειρήσεων με κουζίνα που συμπεριλαμβάνει έντομα, απευθυνόμενος σε άτομα που ψάχνουν αυτές τις πολύ συγκεκριμένες γέυσεις, ακολουθούμενος από μια σειρά μερικών πολύ φθηνών προϊόντων με περιορισμένη κυκλοφορία που θα πλαισιώνουν την οικιακή κατανάλωση. Επί της ουσίας δηλαδή εκτιμούμε μια παρόμοια δυναμική με αυτή των προϊόντων ιαπωνικής κουζίνας στην ελληνική αγορά.
Η δεύτερη εκτίμησή μας έχει να κάνει με την έντονη ανάδειξη των χρήσεων εντόμων ως πρώτη ύλη ζωοτροφής από τις εκθέσεις αυτές και πολύ περισσότερο από τους συλλόγους λόμπινγκ που αναπτύσσονται γύρω από τις κύριες επιχειρήσεις του τομέα.
Εκτιμούμε πως η σημαντικότερη χρήση θα αφορά την οικονομία κλίμακας που θα μπορεί να γίνει στις πάσης φύσεως εκτροφές, καθώς ο τομέας είναι από τους πλέον εκβιομηχανισμένους και με ανάγκη για άμεση αύξηση του ποσοστού κέρδους.
Άλλωστε θα αποτελέσει αντικειμενική βελτίωση σε σχέση με επικίνδυνες πρακτικές που έχουν χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν, με εξέχουσες αυτές που εισήγαγαν τη νόσο των τρελών αγελάδων στο διαιτολόγιό μας.
Εν κατακλείδι, μπορούμε να σταθούμε με κριτικό και έλλογο τρόπο σε μία τέτοια συζήτηση βλέποντάς την στις παγκόσμιες διαστάσεις της, όπου κάθε “επιμέρους” βρίσκει τη θέση του στο “όλον”. Και, φυσικά, να φανταζόμαστε το σύγχρονο Σωκράτη να αναφέρεται σε διαιτολόγους από το Βιετνάμ για να φτιάξει τις αλληγορίες του.
[α] Edible insects: future prospects for food and feed security, Food and Agriculture Organization of the United Nations, 2013
[β] Tang, C., Yang, D., Liao, H. et al. Edible insects as a food source: a review. Food Prod Process and Nutr 1, 8 (2019). https://doi.org/10.1186/s43014-019-0008-1
*Ο Έκτωρ-Ξαβιέ Δελαστίκ είναι Εφαρμοσμένος Φυσικός, Υ.Δ. Τμήματος Ιατρικής του Πανεπιστημίου Πατρών
