Από την έντυπη έκδοση
Του Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου
Προλάβετε οι αρμόδιοι τα περαιτέρω, διότι το πολύ της θλίψεως γεννά παραφροσύνην, η δε λαϊκή παραφροσύνη εμφυλίους πολέμους…», έγραφε η Ακρόπολις στις 17 Σεπτεμβρίου 1893, αναφερόμενη στο κύμα των πτωχεύσεων και των πλειστηριασμών που σάρωνε τις σταφιδοπαραγωγούς περιοχές της Πελοποννήσου μέσα στην ατμόσφαιρα της σοβαρής οικονομικής κρίσης που είχε ξεσπάσει από τις αρχές του έτους. Κρίση απόλυτα δικαιολογημένη, η οποία εμφανίστηκε στο τέλος του 1892 ως απόρροια της μονοκαλλιέργειας και μονοεξαγωγής σταφίδας, με δεδομένη και την τότε γενική οικονομική δυσπραγία της χώρας.
Διότι, όπως και το 2009, η Ελλάδα των τελευταίων ετών του 19ου αιώνα ήταν υπερχρεωμένη και αδυνατούσε να ανταποκριθεί στις δανειακές της υποχρεώσεις. Η δε οικονομία της, σε εσωτερικό και εξωτερικό επίπεδο, σε ποσοστό πάνω από 50% ήταν εξαρτημένη από την παραγωγή και διάθεση της σταφίδας.
Όπως πολύ γλαφυρά αναφέρει η καθηγήτρια κυρία Καίτη Αρώνη-Τσιχλή σε εργασίες, άρθρα και στο βιβλίο της για το περίφημο σταφιδικό ζήτημα και τις επιπτώσεις του, κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα η σταφιδοκαλλιέργεια κυρίως στη ΒΔ Πελοπόννησο είχε εξελιχθεί σε μονοκαλλιέργεια. Ιδιαίτερα δε μετά το άνοιγμα της γαλλικής αγοράς το 1878, λόγω φυλλοξήρας στον γαλλικό αμπελώνα, όλη η εθνική οικονομία εξαρτάται από τη σταφίδα. Γύρω από την καλλιέργεια και το εμπόριο της σταφίδας ζει και αναπτύσσεται ένας ολόκληρος κόσμος, η κοινωνία της σταφίδας, γράφει η κυρία Καίτη Αρώνη-Τσιχλή.
Στα μεγάλα αστικά κέντρα, όπως η Πάτρα, κατεξοχήν πόλη-λιμάνι που οργανώνει την παραγωγή του προϊόντος και ελέγχει τις εξαγωγές, ή ο Πύργος και το Αίγιο, αλλά και στα χωριά και τις κωμοπόλεις όπως το Ξυλόκαστρο, τα Λεχαινά, οι Γαργαλιάνοι ή τα Φιλιατρά, όλη η ζωή και οι δραστηριότητες των κατοίκων καθορίζονται από τη σταφίδα. Μία ολόκληρη αλυσίδα επαγγελμάτων, από τους σταφιδοπαραγωγούς και τους σταφιδέμπορους, τους τραπεζίτες, τους μεσίτες, τους παραγγελιοδόχους, τους ασφαλιστές και τους δικηγόρους, ως τους φορτωτές, τους μαουνιέρηδες και τους εργάτες κατασκευής κιβωτίων, ζει, ευημερεί και πλουτίζει χάρη στη σταφίδα.
Στην κοσμοπολίτικη Πάτρα, αλλά και στα πλούσια χωριά, η βελτίωση του επιπέδου ζωής είναι φανερή. «Τα σπίτια των τα μετέβαλον εις μικρά ανάκτορα από άποψιν χλιδής και βαρυτίμου επιπλώσεως. Έπιπλα που ο κ. Συγγρός δεν τα ωνειρεύθη δια το μέγαρόν του», γράφει η Ακρόπολις (13.2.1894) για τους κατοίκους του Πύργου. Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα του πλούτου αυτού του «πολιτισμού της σταφίδας» έχει μεγάλη σημασία για την επικοινωνία που αναπτύσσεται μεταξύ πόλης και υπαίθρου και για την ανταλλαγή πολιτιστικών προτύπων. Την εποχή της κρίσης, το γεγονός αυτό θα συμβάλει στην από κοινού αντιμετώπισή της.
Η κρίση θα προσλάβει τεράστιες διαστάσεις «ως μία γενική του έθνους συμφορά» (Εφημερίς των Συζητήσεων της Βουλής, Περ. ΙΓ’, Σύνοδος Γ’, Συνεδρίασις 54) και θα πυροδοτήσει ένα ολόκληρο κίνημα. Θα πυροδοτήσει, όμως, και συγκεκριμένες καταστάσεις, πολιτικοκοινωνικές και οικονομικές, που για πάρα πολλά χρόνια θα επιδράσουν αρνητικά στην πορεία της χώρας.
Κατά πρώτον λόγο, η εμπορική αξιοποίηση της σταφιδοκαλλιέργειας ενδυνάμωσε τις εμπορικές δομές στη χώρα, με αποτέλεσμα παγίως στην Ελλάδα η κατανάλωση να καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του Ακαθαρίστου Εγχωρίου Προϊόντος – ποσοστό που στην πρώτη δεκαετία τού 21ου αιώνα έφθασε να αντιπροσωπεύει 85%, αν όχι και παραπάνω.
Αυτός εξάλλου ήταν και είναι ο κύριος λόγος του υψηλού εμπορικού ελλείμματος της χώρας με το εξωτερικό. Έτσι, το συνολικό έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών της Ελλάδος το 2010 αντιπροσώπευε ποσοστό περί το 17% του ΑΕΠ και ήταν τα υψηλότερο στον κόσμο.
Από την άλλη πλευρά, η περίφημη σταφιδική κρίση υπήρξε μία από τις βασικές πηγές του ελληνικού κρατισμού και της συναφούς με αυτόν φαυλοκρατίας. Φαινόμενο, βέβαια, που παραμένει και στις ημέρες μας ολοζώντανο και αποτελεί την κύρια αιτία της μη θεσμικής αναβάθμισης της χώρας. Συνακολούθως, η φαυλοκρατία είναι και από τις κυριότερες αιτίες της επενδυτικής καχεξίας, φαινόμενο που παρατηρήθηκε και πριν 120 χρόνια, όταν εμαίνετο η σταφιδική κρίση.
Θα πρέπει επίσης να προσθέσουμε ότι, όπως η σημερινή κρίση έχει στείλει στο εξωτερικό περί τους 400.000 συμπατριώτες μας, έτσι και η σταφιδική κρίση έστειλε τότε, στην Αμερική κυρίως, πολλές χιλιάδες Έλληνες. Ταυτόχρονα, υπήρξε και η κύρια πηγή της αστυφιλίας που γνώρισε η χώρα.
Η χειρότερη όμως ομοιότητα της σταφιδικής κρίσης με την αντίστοιχη της εποχής μας είναι ότι, σε θεσμικό και παραγωγικό επίπεδο, οι πολιτικές και οι οικονομικές ελίτ δεν άντλησαν σχεδόν κανένα δίδαγμα. Απλώς, σε αμφότερες τις περιπτώσεις, αρκέστηκαν στην καιροσκοπική διαχείριση της κρίσης, παρακάμπτοντας πλήρως σχεδόν τη θεραπεία των βαθύτερων αιτιών που την προκάλεσαν.
Υπό αυτή την έννοια, πολύ φοβούμεθα ότι η πρόσφατη έξοδός μας από τα μνημόνια στην ουσία είναι είσοδος σε νέες δεινές περιπέτειες…
