Από την έντυπη έκδοση
Των Χρήστου Α. Ιωάννου* και Γιώργου Ναθαναήλ**
Η εξέλιξη της ζωής, των κοινωνιών δεν είναι γραμμική. Μας το έχουν πει οι παλαιοντολόγοι μελετώντας τα απολιθώματα των οργανισμών του πλανήτη. Μεγάλα εξελικτικά άλματα συμβαίνουν σε μικρές περιόδους, όταν υπάρχει μεγάλη πίεση από εξωγενείς ή ενδογενείς παράγοντες. Μας το έχουν πει οι ιστορικοί, πιο πρόσφατα ο Φρανκ Σνόουντεν, στο «Επιδημίες και Κοινωνία», όπου οι επιδημίες και ο τρόπος που ανταποκρίνονται οι κοινωνίες αλλάζουν την ιστορία, την κοινωνία, την οικονομία. Μας το είχαν πει και οι οικονομολόγοι, πχ πριν μερικά χρόνια οι Ατζέμογλου και Ρόμπινσον στο «Γιατί αποτυγχάνουν τα έθνη», όπου υπογράμμιζαν τον ρόλο της πανδημίας της πανώλης, ως «κρίσιμης συγκυρίας» στο άνοιγμα του δρόμου για τον καπιταλισμό και την βιομηχανική επανάσταση στην Αγγλία.
Μία τέτοια πίεση, επιδημία και «κρίσιμη συγκυρία» ζούμε σήμερα με τον κορωνοϊό, καθώς τα σημεία ισορροπίας μεταξύ της φυσικής, της βιολογικής και της ψηφιακής πραγματικότητας μετατοπίζονται. Ίσως δεν το συνειδητοποιούμε, αλλά αυτή η μετατόπιση είχε αρχίσει ήδη να συμβαίνει με την 4η Βιομηχανική Επανάσταση (4ΒΕ) που τώρα επιταχύνεται. Η 4ΒΕ συμπεριλαμβάνει έξυπνες μηχανές που επικοινωνούν μεταξύ τους (το Ίντερνετ των πραγμάτων) και μεταμορφώνουν την βιομηχανική παραγωγή. Είναι ένα νέο, επαναστατικό στάδιο στην οργάνωση και τον έλεγχο της βιομηχανικής αλυσίδας, με παγκόσμια εμβέλεια.
Τα δομικά στοιχεία της 4ΒΕ (που είχε αρχίσει αν αξιοποιεί σε μεγάλη κλίμακα τα επιτεύγματα της 3ης Βιομηχανικής Επανάστασης, της ψηφιακής) ήταν αυτά που μας επέτρεψαν να αντιμετωπίσουμε την κρίση του κορωνοϊού, τροφοδοτώντας αναθεωρήσεις στην πορεία και την σχέση μας με το περιβάλλον, καθώς και τις σχέσεις όλων μας μέσα στην παγκόσμια κοινότητα. Όπως σημειώνει ο αναλυτής Arthur Goldstuck «ο κορωνοϊός είναι μία αναπόφευκτη μελέτη περίπτωσης της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης εν δράσει». Σε αυτή την φάση οι οικονομίες δεν συμμετέχουν απλώς στην επιταχυνόμενη χρήση της 4ΒΕ, αλλά ταυτόχρονα -σε διάφορούς βαθμούς- την διαμορφώνουν.
Η δημόσια υγεία είναι, φυσικά, στην πρώτη γραμμή και αναδεικνύει τις πιο ορατές τεχνολογίες της 4ΒΕ στην πανδημία. Η μοντελοποίηση της εξάπλωσης, η αποτελεσματική ιχνηλάτηση, η γρήγορη προσαρμογή της παραγωγής για μάσκες και αναπνευστήρες είναι μερικές μόνον εκφάνσεις της ευρείας χρήσης των τεχνολογιών της 4ΒΕ. Υπάρχουν όμως και οι λιγότερο εμφανείς πλευρές του νέου βιομηχανικού μοντέλου, που κράτησαν ανοιχτές τις αλυσίδες της εφοδιαστικής και επέτρεψαν στην παραγωγή να λειτουργήσει, στα εργοστάσια, είτε στα ακόμη «παραδοσιακά» είτε στα πλήρως αυτοματοποιημένα.
Κράτη με ισχυρή βιομηχανία, όπως η Γερμανία, έδειξαν ότι μπορούν να ανταπεξέλθουν με μεγάλη επιτυχία στην γρήγορη ιχνηλάτηση των επαφών των κρουσμάτων (χρησιμοποιώντας συνδυασμό Τεχνητής Νοημοσύνης, Ίντερνετ των πραγμάτων και επεξεργασίας δεδομένων υψηλής συχνότητας) μειώνοντας έτσι δραματικά τους θανάτους λόγω της έγκαιρης και αποτελεσματικής παρέμβασης. Κράτη με ισχυρή βιομηχανία, όπως η Κίνα, χρησιμοποίησαν την Τεχνητή Νοημοσύνη και την μοντελοποίηση για να προβλέψουν και να περιορίσουν την διασπορά, ενώ ενεργοποίησαν στο έπακρο τα δίκτυα παραγωγής και διανομής της 4ΒΕ που ήδη χρησιμοποιούσαν για να κρατήσουν τις εφοδιαστικές αλυσίδες ανοιχτές και να συνεχίσουν την παραγωγή χωρίς σοβαρές μακροχρόνιες διαταραχές στην παραγωγή και στις διακινήσεις αγαθών.
Η ανάγκη «ευκαμψίας» στην παραγωγή και η μείωση του ρίσκου, πρωταρχικές ανάγκες όπως αναδείχθηκαν κατά την πανδημία, ωθούν προς την μεγαλύτερη αυτοματοποίηση, την διασύνδεση των συστημάτων παραγωγής και εφοδιαστικής και την χρήση ανάλυσης δεδομένων υψηλής συχνότητας για την λήψη επιχειρηματικών (και επιχειρησιακών) αποφάσεων σε πραγματικό χρόνο. Επιταχύνουν την τεχνολογική εξέλιξη και τις εφαρμογές της στην παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών, στην λειτουργία των αγορών.
Η επιτάχυνση των ρυθμών της 4ΒΕ ενδεχομένως θα εντείνουν, στο άμεσο μέλλον, τις ανισότητες που υπάρχουν ήδη στον τομέα της βιομηχανίας. Μεταξύ εκείνων που θα μπορέσουν να εντάξουν την 4ΒΕ στον παραγωγικό τους ιστό και εκείνων που δεν θα τα καταφέρουν. Οι πρώτοι θα συμμετέχουν σε ένα διεθνοποιημένο σύστημα παραγωγής και αλυσίδων παραγωγής αξίας, ενώ οι δεύτεροι κινδυνεύουν, αν αποκλειστούν, να δουν την βιομηχανία στη χώρα τους να φθίνει. Ο διεθνής καταμερισμός της εργασίας και της παραγωγής θα (ξανα)αλλάξει.
Η επιτάχυνση της 4ΒΕ βρίσκει τις χώρες σε διάφορα σημεία εξέλιξης και ανταπόκρισης. Χώρες που έχουν ξεκινήσει νωρίς, βρίσκονται μπροστά και κάνουν μεγάλη χρήση των επί μέρους τεχνολογιών της, όπως η Κίνα, η Γερμανία και η Νότιος Κορέα. Εκεί η επιτάχυνση της 4ΒΕ είναι μεγάλη για λόγους κόστους, αδυναμίας πρόσβασης προσωπικού σε φυσικές εγκαταστάσεις λόγω κορωνοϊού, κεκτημένης ταχύτητας και ανταγωνισμού. Υπάρχουν χώρες όπως οι ΗΠΑ με χαμηλότερη εισαγωγή της 4ΒΕ, χαμηλότερη αποτελεσματικότητα (όπως έδειξε η τεχνολογική της αντίδραση στην πανδημία), αλλά μεγάλη χρήση των επί μέρους τεχνολογιών, και παρά τους 5 τεχνολογικούς γίγαντες GAFAM, αναζητά βιομηχανική πολιτική μέσω των μέτρων προστατευτισμού.
Ενόψει των κοσμογονικών αλλαγών βρίσκεται και η Ευρωπαϊκή Ένωση, που αυτήν την δεκαετία θέτει μπροστά της την πρόκληση της επαναβιομηχάνισης της με όρους 4ΒΕ, ψηφιακής και πράσινης μετάβασης. Η Ελλάδα, στα σύνορα της Ευρώπης, αντιμετωπίζει αυτήν την πρόκληση σε μεγαλύτερη κλίμακα. Διαθέτει εξωστρεφείς και τεχνολογικά προηγμένες βιομηχανίες που αντιμετώπισαν την υπερδεκαετή κρίση, επενδύοντας, παράγοντας και εξάγοντας, και όπου η 4ΒΕ μπορεί να προχωρήσει γρήγορα και καλές τεχνολογικές υποδομές εφοδιαστικής. Και μια νέα γενιά επιχειρήσεων τεχνολογίας.
Ο μετασχηματισμός της οικονομίας προς περισσότερη και καλύτερη βιομηχανία, προς περισσότερες και καλύτερες επιχειρήσεις τεχνολογίας και καινοτομίας, είναι ένας στόχος που πρέπει να γίνει πράξη. Το Ταμείο Ανάκαμψης και το ΕΣΠΑ 2021-2017 (αλλά και ο Κρατικός προϋπολογισμός) περιλαμβάνουν πόρους όχι για κατανάλωση, αλλά για παραγωγικές επενδύσεις. Ώστε να αυξηθεί το μερίδιο της βιομηχανίας στην χώρα μας στο 12% του ΑΕΠ σε τρία χρόνια, και σε 15% μεσοπρόθεσμα. Και των ΤΠΕ σε 6% σε τρία χρόνια. Συμμετέχοντας στην επανάσταση που συντελείται και στις αλυσίδες παραγωγικής αξίας τις ευρωπαϊκές και τις διεθνείς. Με το κατάλληλο ανθρώπινο κεφάλαιο με γνώσεις και εργασιακές ικανότητες που καινοτομεί και ανταμείβεται.
Η πανδημία ως «κρίσιμη συγκυρία» και ως επιταχυντής της 4ΒΕ και της τεχνολογικής εξέλιξης δείχνει ότι στο μέλλον ισχυρές χώρες θα είναι αυτές που έχουν ισχυρή βιομηχανία και επιχειρήσεις τεχνολογίας. Η Ελλάδα πρέπει να αξιοποιήσει την «κρίσιμη συγκυρία» και να αποφύγει την γραμμική εξέλιξη του υποβιβασμού της στον διεθνή καταμερισμό εργασίας και παραγωγής.
* O Χρήστος Α. Ιωάννου είναι διευθυντής Τομέα Απασχόλησης και Αγοράς Εργασίας ΣΕΒ και
** Ο Γιώργος Ναθαναήλ είναι σύμβουλος στον Τομέα Απασχόλησης και Αγοράς Εργασίας ΣΕΒ
