Η τεχνολογία Blockchain, οι εφαρμογές της και οι νομικές πτυχές της

Του Κωνσταντίνου Λογαρά*
* Ο Κωνσταντίνος Λογαράς είναι δικηγόρος στη δικηγορική εταιρεία Ζέπος & Γιαννόπουλος

Ι.          ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η πρόσφατη εκρηκτική απήχηση των λεγόμενων «κρυπτονομισμάτων» έφερε στο προσκήνιο, μεταξύ άλλων, την τεχνολογία στην οποία αυτά βασίζονται, και συγκεκριμένα την τεχνολογία blockchain ή, κατά ευθεία, αλλά όχι δόκιμη, μετάφραση στα ελληνικά, τεχνολογία «αλυσίδας μπλοκ». Παρότι, αρχικά τουλάχιστον, η τεχνολογία αυτή ταυτίστηκε με τα νέα αυτά μέσα πληρωμών (ή συναλλαγών ή, κατ΄ άλλους, μέσα αποθήκευσης αξίας), οι συνέπειες της δεν περιορίζονται μόνο στους τομείς της οικονομίας, αλλά έχουν, επιπλέον, κοινωνικές, πολιτικές και νομικές προεκτάσεις.

Ο ενθουσιασμός που επικρατεί για τη νέα τεχνολογία[1], τα πλεονεκτήματα και τις δυνατότητες εφαρμογής της κάνουν πολλούς να μιλούν για επανάσταση αντίστοιχη με εκείνη του διαδικτύου, η οποία μέσα στα επόμενα χρόνια θα αλλάξει ριζικά τις δομές, τον τρόπο οργάνωσης και τη λειτουργία των σύγχρονων κοινωνιών. Ήδη οι εφαρμογές της τεχνολογίας blockchain καλύπτουν όλα σχεδόν τα πεδία της οικονομίας, ενώ ολοένα και περισσότερες εταιρείες, οργανισμοί και δημόσιες αρχές επενδύουν σημαντικούς πόρους και εφαρμόζουν πιλοτικά τη νέα τεχνολογία. Ενδεικτικά, τον Φεβρουάριο του 2018, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε τη σύσταση παρατηρητηρίου και forum για την blockchain με σκοπό την παρακολούθηση των εξελίξεων και την προώθησή της νέας τεχνολογίας[2].

ΙΙ.        ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ BLOCKCHAIN

Τι είναι η blockchain

Εν συντομία, η blockchain είναι στην ουσία ένα μητρώο (ledger) στο οποίο αποθηκεύονται κι επαληθεύονται πληροφορίες και δεδομένα, τα οποία συνήθως εντάσσονται σε μπλοκ, με τη χρήση κρυπτογραφικών μεθόδων και με τέτοιο τρόπο ώστε να δημιουργείται μία συνεχής αλυσίδα δεδομένων, ενώ κάθε τροποποίηση μίας πληροφορίας που έχει καταγραφεί στο μητρώο να επηρεάζει αναγκαστικά όλες τις μεταγενέστερες καταχωρήσεις.

Μία πλατφόρμα blockchain μπορεί να είναι δημόσια (ανοιχτή) ή ιδιωτική (κλειστή), κατ’ αντιστοιχία με το δημόσια (δια)δίκτυα (όπως το internet) και τα εσωτερικά δίκτυα (intranets)[3].

Αρχιτεκτονική μίας ανοιχτής πλατφόρμας blockchain

Όπως αναφέραμε, η τεχνολογία blockchain είναι ένα μητρώο δεδομένων και πληροφοριών (ledger). Η θεμελιώδης διαφορά από τα υφιστάμενα μητρώα και βάσεις δεδομένων είναι ότι για την τήρησή του δεν είναι αρμόδια μία κεντρική αρχή, αλλά οι λεγόμενοι κόμβοι – nodes, δηλαδή χρήστες οι οποίοι, έχοντας εγκαταστήσει το απαιτούμενο λογισμικό, ενημερώνουν, ταυτόχρονα όλοι, το μητρώο για τις αλλαγές σε αυτό, ώστε ανά πάσα στιγμή όλοι να έχουν την ίδια ακριβώς την ίδια κατάσταση του μητρώου. Αντί για παράδειγμα η τράπεζα μέσω του κεντρικού της συστήματος να επιβεβαιώνει τη μεταφορά χρημάτων από την Α (Alice) στον Β (Bob), η επαλήθευση αυτή επιτυγχάνεται από τους κόμβους (χρήστες) με την τήρηση και ταυτόχρονη ενημέρωση του μητρώου από όλους.

Με την επίτευξη συμφωνίας (consensus) ανάμεσα στους κόμβους δημιουργείται εμπιστοσύνη για την ορθότητα των στοιχείων που καταχωρούνται στο μητρώο. Όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των κόμβων που συμμετέχουν και τηρούν το μητρώο, τόσο μεγαλύτερος βαθμός εμπιστοσύνης και ουδετερότητας επιτυγχάνεται. Επιπλέον, προκειμένου να είναι λειτουργική μία δημόσια/ανοιχτή βάση δεδομένων blockchain το δίκτυο των κόμβων πρέπει να έχει ένα κίνητρο κι επιπλέον να συμφωνήσει να λειτουργεί σύμφωνα με ηθικούς / δεοντολογικούς κανόνες.

Επομένως, το μητρώο σε μία πλατφόρμα blockchain δεν είναι απλά αποκεντρωμένο (decentralized) αλλά και διανεμημένο (distributed) με την έννοια ότι ολόκληρο το μητρώο συναλλαγών τηρείται από όλους τους κόμβους και συγχρονίζεται ταυτόχρονα, ώστε όλοι οι κόμβοι να έχουν το ίδιο ενημερωμένο μητρώο.

Το (συνήθως ανοιχτό – open source) λογισμικό της κάθε πλατφόρμας blockchain καθορίζει τους όρους με τους οποίους θα καταχωρούνται τα δεδομένα στο μητρώο, τον τρόπο επαλήθευσής τους και φυσικά το είδος των πληροφοριών που θα καταχωρούνται. Επίσης, προσδιορίζει τις προϋποθέσεις και τον τρόπο δημιουργίας του κρυπτονομίσματος (ή των μέσων συναλλαγής ή tokens) που τυχόν να προβλέπει. Για παράδειγμα, ενώ η πλατφόρμα blockchain του bitcoin δημιουργήθηκε και μέχρι σήμερα αφορά κυρίως συναλλαγές με το ομώνυμο κρυπτονόμισμα, η αντίστοιχη του ethereum έχει τη δυνατότητα να ενσωματώσει και πιο σύνθετες πληροφορίες όπως τα λεγόμενα έξυπνα συμβόλαια (smart contracts). Όλοι αυτοί οι όροι λειτουργίας ενσωματώνονται στο πρωτόκολλο (whitepaper) της εκάστοτε πλατφόρμας blockchain το οποίο είναι διαθέσιμο στο κοινό μέσω του διαδικτύου.

Καταχώρηση των πληροφοριών στο μητρώο της blockchain σύμφωνα με το πρότυπο της πλατφόρμας του bitcoin

Βασικό εργαλείο για τη λειτουργία της πλατφόρμας blockchain του bitcoin, και όχι μόνο, είναι οι αλγόριθμοι και οι περίπλοκες μαθηματικές πράξεις με τις οποίες καταχωρούνται και επαληθεύονται τα δεδομένα και οι συναλλαγές που πραγματοποιούνται εντός του συστήματος. Συγκεκριμένα, η συναλλαγή που αναφέραμε ανωτέρω, δηλαδή η μεταφορά χρημάτων από την Alice στον Bob, κρυπτογραφείται με τη μέθοδο hashing, μέσω της οποίας παράγεται ένας αριθμός (hash) που ενσωματώνει τα δεδομένα της συναλλαγής, μεταξύ των οποίων είναι το ιδιωτικό και δημόσιο «κλειδί» κάθε χρήστη[4]. Το ίδιο συμβαίνει και με τις άλλες συναλλαγές, έως ότου συμπληρωθεί ένας αριθμός συναλλαγών[5], οι οποίες εντάσσονται σε ένα μπλοκ. Τα κρυπτογραφικά στοιχεία κάθε συναλλαγής που δημιουργούνται (δηλαδή οι αριθμοί που παράγονται μέσω της διαδικασίας hashing), κρυπτογραφούνται περαιτέρω ανά δύο ή περισσότερες συναλλαγές, επίσης με την ίδια μέθοδο, έως ότου δημιουργηθεί ένας τελικός αριθμός hash, ο οποίος αντιστοιχεί συνολικά στο συγκεκριμένο μπλοκ (με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται τα λεγόμενα merkle trees).

Προκειμένου να «ολοκληρωθεί» ένα μπλοκ συναλλαγών και να ενταχθεί στην αλυσίδα των μπλοκ (blockchain), πρέπει να λυθεί ένας μαθηματικός γρίφος μέσω μίας εξαιρετικά περίπλοκης μαθηματικής εργασίας (proof of work)[6] [7]. Την εργασία αυτή αναλαμβάνουν οι λεγόμενοι «μεταλλωρύχοι» (miners) οι οποίοι έχουν εγκατεστημένο το απαραίτητο λογισμικό και διαθέτουν εξοπλισμό εξαιρετικά μεγάλης υπολογιστικής ισχύος[8].

Καθώς η πράξη αυτή περιλαμβάνει δεδομένα και από το προηγούμενο μπλοκ και αυτό με τη σειρά του από το προηγούμενο, στην πραγματικότητα δημιουργείται μία αλυσίδα επαλήθευσης, η οποία φτάνει μέχρι την πρώτη συναλλαγή[9]. Επομένως, οποιαδήποτε αναδρομική τροποποίηση σε μπλοκ της αλυσίδας θα επέφερε αλλαγές σε όλα τα επόμενα μπλοκ και τα δεδομένα τους, καθώς η τροποποίηση έστω κι ενός ελάχιστου δεδομένου μίας συναλλαγής παράγει έναν τελείως διαφορετικό αριθμό hash, και συνεπώς η κρυπτογράφηση όλων των μεταγενέστερων συναλλαγών θα ήταν διαφορετική, γεγονός που θα δημιουργούσε ανακολουθία στην αλυσίδα των συναλλαγών. Για να μπορέσει ένας κακόβουλος χρήστης να δημιουργήσει μία τέτοια ανακολουθία και να «πείσει» το υπόλοιπο δίκτυο για μία συναλλαγή του, θα έπρεπε, λόγω του consensus που απαιτείται να είχε στην κατοχή του τουλάχιστον το 51% της διαθέσιμης υπολογιστικής ισχύος, κάτι εξαιρετικά δύσκολο από πλευράς τεχνικών και οικονομικών πόρων.

Συνοπτικά

Σκοπός της ανωτέρω παρουσίασης δεν είναι να εστιάσει στις τεχνικές λεπτομέρειες της τεχνολογίας blockchain, οι οποίες ούτως ή άλλως διαρκώς μεταβάλλονται από νέες παραλλαγές της[10], αλλά να γίνει κατανοητή η δομή της ώστε να αναδειχθούν τα βασικά χαρακτηριστικά της, τα οποία συνοψίζονται ως εξής:

• Αποκεντρωμένη/διανεμημένη τήρηση του μητρώου των δεδομένων από περισσότερους χρήστες / κόμβους[11].
• Εμπιστοσύνη μεταξύ των χρηστών οι οποίοι είναι σε θέση ανά πάσα στιγμή να επαληθεύσουν οποιαδήποτε καταχώρηση ή συναλλαγή στο δίκτυο.
• Διαφάνεια καθώς όλες οι συναλλαγές είναι καταγεγραμμένες στο μητρώο και είναι δημόσια προσβάσιμες ανά πάσα στιγμή[12].
• Ασφάλεια καθώς είναι εξαιρετικά δύσκολο να τροποποιηθούν ήδη καταχωρημένες συναλλαγές.

Επιγραμματικά η τεχνολογία είναι μία αποκεντρωμένη και διανεμημένη βάση δεδομένων, όπου οι καταχωρήσεις κρυπτογραφούνται και επιβεβαιώνονται δημιουργώντας μία αλληλουχία με τις προηγούμενες καταχωρήσεις. Κοινή συνισταμένη των χαρακτηριστικών αυτών είναι η εμπέδωση (ή μάλλον αποκατάσταση) της εμπιστοσύνης, η οποία πλέον εκφεύγει από τις κεντρικές αρχές ως αρμοδιότητα και μεταφέρεται μεταξύ των χρηστών.

III.       ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ

Χρηματοπιστωτικές / Ασφαλιστικές υπηρεσίες

Εκτός από ένα αποκεντρωμένο μέσο πληρωμών, χωρίς την ανάγκη ύπαρξης ενδιάμεσων προσώπων, η τεχνολογία έχει εφαρμογές σε ένα πλήθος υπηρεσιών του χρηματοπιστωτικού τομέα. Για παράδειγμα ο παραδοσιακός τρόπος επεξεργασίας κι εκκαθάρισης συναλλαγών, εκτός από δαπανηρός, είναι και περίπλοκος και κατ’ επέκταση αργός, καθώς περισσότερα μέρη ενδέχεται να εμπλέκονται για την ολοκλήρωση μίας συναλλαγής, όπως πράκτορες, θεματοφύλακες, διαχειριστές εκκαθάρισης κ.ο.κ. Κάθε ένα από αυτά τα μέρη τηρεί το δικό του αρχείο, γεγονός το οποίο εκτός από ζητήματα πρακτικότητας αυξάνει τις πιθανότητες σφαλμάτων και ανακολουθιών. Η τεχνολογία blockchain απλοποιεί σημαντικά τη διαδικασία ενώ καθιστά περιττή την ανάγκη ύπαρξης ενδιάμεσων προσώπων. Ο χρόνος επιβεβαίωσης και εκκαθάρισης συναλλαγών μειώνεται δραματικά, ανεξάρτητα μάλιστα από τη γεωγραφική θέση των συναλλασσόμενων. Τα περισσότερα πλέον διεθνή χρηματοπιστωτικά ιδρύματα δοκιμάζουν πιλοτικά τη νέα τεχνολογία προκειμένου να εκμεταλλευτούν τις δυνατότητές της σε όλο το φάσμα των υπηρεσιών που παρέχουν[13].

Ως μέσο διεκπεραίωσης πληρωμών, η τεχνολογία blockchain θα μπορεί να απλοποιήσει και να επιταχύνει τη διαδικασία επιβεβαίωσης πληρωμών. Για παράδειγμα, στη διεθνή μεταφορά εμπορευμάτων με τον όρο Cash Against Documents (CAD), ο παραλήπτης των εμπορευμάτων πρέπει να περιμένει από αρκετές ώρες έως και μερικές ημέρες για να παραλάβει τα εμπορεύματα, μέχρι ο μεταφορέας να λάβει τη βεβαίωση για λογαριασμό του αποστολέα ότι το τίμημα έχει καταβληθεί. Σε ένα περιβάλλον το οποίο βασίζεται στην τεχνολογία blockchain η επιβεβαίωση θα είναι άμεση (μερικά λεπτά) και μάλιστα μπορεί να γίνει απευθείας από τον παραλήπτη στον αποστολέα, χωρίς τη μεσολάβηση τρίτων (τράπεζας).

Ιδιαίτερη αξία έχει η νέα τεχνολογία στην επεξεργασία ασφαλιστικών αξιώσεων, η οποία μπορεί να είναι εξαιρετικά περίπλοκη για διάφορες αιτίες, όπως απατηλές αξιώσεις ασφαλισμένων, κατακερματισμένα δεδομένα, μη ενεργά ασφαλιστήρια κ.ά, οι οποίες μπορούν να αντιμετωπιστούν χάρη στη χρήση μητρώων όπου θα καταχωρούνται με ασφάλεια και συνέχεια όλες οι σχετικές πληροφορίες.

Τήρηση μητρώων

Καθώς η τεχνολογία blockchain αποτελεί ουσιαστικά έναν νέο τρόπο καταχώρησης και αποθήκευσης πληροφοριών με τέτοιο τρόπο ώστε να δημιουργείται μία αλληλένδετη αλυσίδα δεδομένων, αποτρέποντας διπλές εγγραφές, κακόπιστες καταχωρήσεις κ.ά, η πιο προφανής εφαρμογή της είναι στην τήρηση μητρώων, όπως το κτηματολόγιο[14], το ληξιαρχείο, μητρώο εταιρειών, φορολογικό μητρώο, μητρώο δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας (βλ. κατωτέρω) κλπ. Επιπλέον, η τεχνολογία θα μπορούσε να εφαρμοστεί σε λογιστικές καταχωρήσεις εταιρειών, καθώς μειώνει σημαντικά την πιθανότητα σφαλμάτων και εξασφαλίζει, τουλάχιστον σε βαθμό μεγαλύτερο από τις σημερινές πρακτικές, την ακεραιότητα των εγγραφών. Η τροποποίηση των εγγραφών από την στιγμή που θα καταχωρηθούν στην βάση δεδομένων blockchain θα είναι εξαιρετικά δύσκολη, αν όχι αδύνατη, ακόμη και από εκείνον που τηρεί το μητρώο /αρχείο.

Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις, η καταχώριση δεδομένων μπορεί να συνδυαστεί με επιπρόσθετες λειτουργικές δυνατότητες οι οποίες ενσωματώνονται στην εκάστοτε πλατφόρμα. Για παράδειγμα, σε μία πειραματική εφαρμογή της τεχνολογίας από το χρηματιστήριο του ΝASDAQ το 2016, καταχωρήθηκε η κυριότητα κινητών αξιών των χρηστών, όπως τηρείται από την κεντρική αρχή (CSD), και στη συνέχεια αποδόθηκαν δικαιώματα ψήφου μέσω tokens, ώστε οι χρήστες να μπορούν να «ξοδεύουν» tokens και να ψηφίζουν στις συνελεύσεις εφόσον ήταν και φορείς του αντίστοιχου δικαιώματος ψήφου.

Ιδιαίτερη σημασία μπορεί να έχει η νέα τεχνολογία στην καταχώρηση δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας όπου η απόδειξη της κυριότητας και της χρονικής προτεραιότητας μπορεί να είναι δυσχερής και δαπανηρή, σε αντίθεση με την τεχνολογία blockchain η οποία μπορεί να προσφέρει βεβαιότητα για τις εν λόγω καταχωρήσεις. Οι πληροφορίες αυτές μπορούν να είναι εξαιρετικά χρήσιμες και στην αντιμετώπιση των απομιμητικών προϊόντων επιτρέποντας τη χρήση ασφαλών και μη τροποποιήσιμων πιστοποιητικών από τις τελωνειακές και αστυνομικές αρχές.

Έξυπνα συμβόλαια (smart contracts)

Ο όρος «έξυπνα συμβόλαια» αναφέρεται σε ψηφιοποιημένα συμβόλαια στα οποία έχει ενσωματωθεί κώδικας υπό τη μορφή Αν – [συμβεί] αυτό – τότε [θα συμβεί] – εκείνο (if –this – then – that, εν συντομία IFTTT), τα οποία εκτελούνται αυτόματα αν πληρωθούν οι προϋποθέσεις που έχουν τεθεί. Αν και τα συμβόλαια αυτά υπάρχουν εδώ και πολλά χρόνια στην πιο απλή μορφή τους, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση ενός αυτόματου πωλητή, η ενσωμάτωσή της λειτουργίας τους μέσα από την τεχνολογία blockchain τους δίνει νέες δυνατότητες. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί ο λεγόμενος διακόπτης εκκίνησης (starter interrupter), δηλαδή, η συσκευή η οποία έχει ενσωματωμένο ένα τέτοιο συμβόλαιο, το οποίο εκτελείται αυτόματα σε περίπτωση που παραβιαστούν οι όροι χρηματοδότησης για την απόκτηση του αυτοκινήτου οπότε και δεν επιτρέπει την εκκίνηση του κινητήρα[15].

Η τεχνολογία blockchain όχι μόνο καταργεί την ανάγκη για την ύπαρξη τρίτων μερών, αλλά εξασφαλίζει ότι όλοι οι συμμετέχοντες γνωρίζουν τις λεπτομέρειες του συμβολαίου και ότι οι συμβατικοί όροι θα εκπληρώνονται αυτόματα όταν πληρωθούν ορισμένες προϋποθέσεις. Τα συμβαλλόμενα μέρη σε ένα έξυπνο συμβόλαιο διαπραγματεύονται τους βασικούς όρους, όπως προδιαγραφές των προϊόντων, ποσότητα, τίμημα, χρόνο και τόπο εκπλήρωσης μέσω της blockchain, σε μία διαδικασία η οποία μοιάζει με την διαπραγμάτευση παραγώγων συμβολαίων σε ηλεκτρονική εξωχρηματιστηριακή (OTC) πλατφόρμα. Αν εκατομμύρια υπολογιστές βεβαιώσουν ότι η Alice καταβάλει στον Bob 100 Ευρώ την 8η Απριλίου στις 4μ.μ. και οι υπολογιστές αυτοί είναι ουδέτεροι και δεν κάνουν υπολογιστικά λάθη, τότε μπορεί κάποιος να υποθέσει με εξαιρετικά μεγάλο βαθμό βεβαιότητας ότι η πληρωμή αυτή, έλαβε χώρα.

Το παράδειγμα του διακόπτη εκκίνησης είναι ακόμη πιο χαρακτηριστικό των δυνατοτήτων του συνδυασμού των έξυπνων συμβολαίων και της τεχνολογίας blockchain. Αντί ο προγραμματισμός του λογισμικού συμβολαίου (contractware) να καθορίζεται από τον δανειστή, θα καθορίζεται και θα εκτελείται από την πλατφόρμα blockchain. Κανένα από τα μέρη δεν χρειάζεται να εμπιστεύεται το άλλο για την εκτέλεση του συμβολαίου αλλά την ουδέτερη πλατφόρμα blockchain, η οποία θα εκτελεί τους σχετικούς συμβατικούς όρους όταν πληρωθούν οι προσυμφωνημένες προϋποθέσεις[16].

Η εφαρμογή της νέας τεχνολογίας μπορεί να μειώσει τις δαπάνες και τους πιστωτικούς κινδύνους για τους δανειστές, καθώς η εκτέλεση των όρων των συμβολαίων θα γίνεται αυτοματοποιημένα και το ποσοστό ανάκτησης του αντικειμένου εξασφάλισης θα είναι υψηλότερο. Αυτό με τη σειρά του θα μειώσει το κόστος χρηματοδότησης, με χαμηλότερα επιτόκια, τουλάχιστον για όσους οφειλέτες αποδεχτούν την αυστηρότητα και την ακαμψία των όρων ενός έξυπνου συμβολαίου.

Διακυβέρνηση

Η ψηφιακή διακυβέρνηση και ηλεκτρονική ψηφοφορία καθίσταται πλέον πολύ πιο ασφαλής καθώς εκτός από την κρυπτογράφηση των δεδομένων με μέθοδο που καθιστά εξαιρετικά δύσκολη την παραποίησή τους, διασφαλίζεται και η διαφάνεια αφού οι συμμετέχοντες είναι σε θέση να επιβεβαιώσουν ότι οι ψήφοι τους μετρήθηκαν και ότι το περιεχόμενό τους δεν αλλοιώθηκε.

Η τεχνολογία blockchain διαθέτει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που θα αναζητούσε κανείς σε μία πλατφόρμα διαδικτυακής ψηφοφορίας. Δεν επιτρέπει αλλαγές του παρελθόντος, αλλοιώσεις του παρόντος, ούτε και τροποποίηση του τρόπου πρόσβασης στο σύστημα. Κυρίως όμως, κάθε κόμβος με πρόσβαση στο σύστημα μπορεί να «βλέπει» τα ίδια αποτελέσματα και κάθε ψήφος μπορεί να αναχθεί με βεβαιότητα στην πηγή της, χωρίς διακυβεύεται η ανωνυμία των ψηφοφόρων.

Ένας άλλος τομέας στον οποίο η νέα τεχνολογία θα έβρισκε σημαντικές εφαρμογές είναι αυτός των μη κερδοσκοπικών οργανισμών, αφού οι δωρητές θα είναι σε θέση να διαπιστώνουν με βεβαιότητα και διαφάνεια πού χρησιμοποιούνται τα χρήματά τους. Πέραν αυτού, η blockchain διευκολύνει την πιο αποτελεσματική διανομή των κεφαλαίων κι ενισχύει τις δυνατότητες παρακολούθησής τους.

Διαχείριση ψηφιακής ταυτότητας

Η δημιουργία ψηφιακής ταυτότητας με την τεχνολογία blockchain θα επιτρέψει την καλύτερη προστασία της ασφάλειας (ως τρίπτυχο που εμπεριέχει την εμπιστευτικότητα, ακεραιότητα και διαθεσιμότητα) των προσωπικών δεδομένων μέσω της κρυπτογράφησης, αλλά κυρίως θα επιτρέπει τη διαχείρισή τους από τους χρήστες αποκλειστικά σύμφωνα με τις δικές τους ανάγκες σύμφωνα με τις περιστάσεις. Η νέα τεχνολογία επιτρέπει την αποθήκευση κρυπτογραφημένων προσωπικών δεδομένων στην blockchain, τα οποία θα μοιράζονται επιλεκτικά από τον δικαιούχο τους. Ο αριθμός hash ενός δεδομένου ταυτοποίησης μπορεί να παρέχεται σε έναν πάροχο υπηρεσίας, χωρίς να υπάρχει ανάγκη να έχει πρόσβαση ή να αποθηκεύει τα προσωπικά δεδομένα. Αυτή η προσέγγιση που έχει στο επίκεντρο τον χρήστη, αποκαλείται συχνά και ως «αυτό – κυριαρχική ταυτότητα» (self – sovereign identity)[17].

Επιπλέον, θα είναι δυνατή η συγχώνευση περισσότερων δεδομένων ταυτοποίησης (ταυτότητα, διαβατήριο, άδεια οδήγησης, κωδικοί πρόσβασης, μητρώα κοινωνικής ασφάλισης κ.ο.κ.) σε μία ψηφιακή ταυτότητα η οποία θα επιτρέπει την εγγραφή σε οποιοδήποτε μητρώο.

Διαδίκτυο των πραγμάτων

Ως έξυπνες χαρακτηρίζονται οι συσκευές οι οποίες συνδέονται στο διαδίκτυο, αλληλοεπιδρώντας με τον κάτοχό τους και μεταξύ τους, παρέχοντας και λαμβάνοντας συνεχώς δεδομένα. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται αποτελεσματικότερη απόδοση, βέλτιστη κατανάλωση ενέργειας, οι συσκευές διατηρούνται σε καλύτερη κατάσταση ενώ ελέγχονται και από απόσταση. Η κρυπτογράφηση των δεδομένων των εν λόγω συσκευών σε βάση δεδομένων blockchain παρέχει υψηλότερο επίπεδο προστασίας και μετάδοσης των πληροφοριών.

Διαχείριση εφοδιαστικής αλυσίδας

Ο αμετάβλητος χαρακτήρας της τεχνολογίας blockchain την καθιστά κατάλληλη για σκοπούς όπως η παρακολούθηση των προϊόντων όπως αλλάζουν κατοχή στην εφοδιαστική αλυσίδα. Καταχωρήσεις στην βάση της blockchain μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη δρομολόγηση γεγονότων στην αλυσίδα προμήθειας (όπως π.χ. η κατανομή των προϊόντων όπως φτάνουν σε ένα λιμάνι στα διαφορετικά containers). H τεχνολογία blockchain προσφέρει ένα νέο δυναμικό τρόπο για την οργάνωση και παρακολούθηση δεδομένων και προϊόντων.

Επιπλέον, αισθητήρες που τίθενται επί των προϊόντων παρέχουν πλήρη διαφάνεια και ακριβή γνώση της διαδικασίας προμήθειας προϊόντων καθώς παρέχουν δεδομένα σε πραγματικό χρόνο για την τοποθεσία και την κατάστασή τους, καθώς μεταφέρονται στην παγκόσμια αγορά. Σύμφωνα με έρευνα της Deloitte και του σωματείου εταιρειών μηχανογράφησης κι εφοδιαστικής αλυσίδας στις Η.Π.Α. ΜΗΙ το 2016, παρόμοιοι αισθητήρες χρησιμοποιούνταν ήδη σχεδόν από τις μισές εταιρείες του χώρου ενώ η υιοθέτησή τους προβλέπεται να είναι σχεδόν καθολική τα επόμενα χρόνια. Η τεχνολογία blockchain θα αποθηκεύει, διαχειρίζεται, προστατεύει και μεταφέρει τις έξυπνες αυτές πληροφορίες με τον βέλτιστο τρόπο, παρέχοντας διαφάνεια σε πραγματικό χρόνο καθώς όλοι οι συμμετέχοντες (υπολογιστές) θα τηρούν και από ένα πλήρως ενημερωμένο αρχείο αυτών των δεδομένων.

Διαχείριση δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας

Ένα από τα βασικά ζητήματα στον τομέα της διαχείρισης δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας είναι η περιπλοκότητα των δικαιωμάτων κτήσης, η κατανομή των αμοιβών και η διαφάνεια λειτουργίας των οργανισμών συλλογικής διαχείρισης. Η τεχνολογία blockchain σε συνδυασμό με τα έξυπνα συμβόλαια μπορεί να παρέχει μία πλήρη και ακριβή βάση δεδομένων δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας εξασφαλίζοντας διάφανη κατανομή των αμοιβών σε πραγματικό χρόνο σε όλους τους δικαιούχους σε διαφορετικά επίπεδα. Η χρήση ψηφιακών νομισμάτων για την άμεση καταβολή των αμοιβών από τους χρήστες θα διευκολύνει ακόμη περισσότερο την βέλτιστη διαχείριση των εν λόγω δικαιωμάτων.

IV.       ΝΟΜΙΚΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ[18]

Προσωπικά δεδομένα

Όπως είναι φυσιολογικό, η νέα τεχνολογία, ως ένας νέος τρόπος καταχώρησης και αποθήκευσης δεδομένων, θα πρέπει καταρχάς να εξεταστεί υπό το πρίσμα του δικαίου της προστασίας προσωπικών δεδομένων. Ερωτήματα όπως ποιος θα θεωρείται ο υπεύθυνος της επεξεργασίας και ποιος ο εκτελών την επεξεργασία θα είναι δύσκολο να απαντηθούν κυρίως σε ανοιχτές (χωρίς άδεια – permissionless) πλατφόρμες blockchain. Αλλά και τα δικαιώματα όπως το δικαίωμα διαγραφής ή ενημέρωσης των προσωπικών δεδομένων είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν και με ποιο τρόπο θα μπορούσαν να ικανοποιηθούν σε μία βάση δεδομένων η οποία τηρείται ταυτόχρονα σε χιλιάδες αντίτυπα και στην οποία είναι αδύνατον να τροποποιηθούν, πόσο μάλλον να αφαιρεθούν δεδομένα και μάλιστα με τον τρόπο που απαιτεί ο νέος Κανονισμός για την προστασία των προσωπικών δεδομένων (GDPR).

Εικονικά νομίσματα / κρυπτονομίσματα

Ο νομικός χαρακτηρισμός των κρυπτονομισμάτων είναι προϋπόθεση για τη νομική τους αντιμετώπιση και τη συστηματική τους ένταξη στο αντίστοιχο σύνολο κανόνων δικαίου. Αν και το όνομα παραπέμπει σε νομίσματα, η απάντηση δεν είναι τόσο προφανής καθώς σχεδόν κανένα από τα κρυπτονομίσματα δεν λειτουργεί ως νόμισμα. Όπως αναφέραμε ανωτέρω σχεδόν κάθε πρωτόκολλο ανοιχτής blockchain προβλέπει την δημιουργία tokens (για παράδειγμα το ether για την πλατφόρμα του ethereum) τα οποία είναι απαραίτητα για τη συμμετοχή στην πλατφόρμα αυτή. Για να είναι δυνατή η χρήση του πρωτοκόλλου, ή η συνομολόγηση και η εκπλήρωση ενός έξυπνου συμβολαίου, οι συμμετέχοντες σε μία συναλλαγή πρέπει να διαθέτουν tokens του πρωτοκόλλου αυτού στη διάθεσή τους. Επομένως, η φύση και η λειτουργία των κρυπτονομισμάτων προσιδιάζει περισσότερο σε ψηφιακά περιουσιακά στοιχεία η αξία των οποίων αξία είναι συνδεδεμένη και υπάρχει μόνο μέσα στο οικοσύστημα λειτουργίας ενός συγκεκριμένου πρωτοκόλλου blockchain (παρά σε νόμισμα). Η αξία δε αυτή καθορίζεται από τα τεχνικά χαρακτηριστικά του πρωτοκόλλου, τις λειτουργικές του δυνατότητες και εν τέλει την απήχησή και τη διάδοσή του στην κοινότητα στην οποία απευθύνεται.

Η έννοια των tokens μπορεί να γίνει πιο κατανοητή αν δει κανείς την αρχιτεκτονική και τη δομή των εταιρειών που τα εκδίδουν και τα διαθέτουν, συνήθως μέσω αυτού που ονομάζεται Initial Coin Offering ή ICO (παραπέμποντας, μάλλον κατ’ ευφημισμό, στο Initial Public Offering – IPO, δηλαδή τη δημόσια εγγραφή, με την οποία ουδεμία σχέση έχουν). Οι εταιρείες αυτές δημιουργούν υπηρεσίες οι οποίες βασίζονται στην αποκεντρωμένη συν-δημιουργία, εξαρτώνται από την διάδοση των tokens και η βασική, αν όχι η μόνη, πηγή εσόδων είναι η αύξηση της αξίας των tokens ανάλογα με την επιτυχία της «οικονομίας» τους.[19] Πρόσφατα, σε μία περίπτωση διάθεσης tokens μέσω της πλατφόρμας του Ethereum η Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς των Η.Π.Α. , (SEC), έκρινε ότι αυτά πρέπει να αντιμετωπίζονται ως κινητές αξίες και συνεπώς η διάθεσή τους διέπεται από την ισχύουσα νομοθεσία[20].

Επιπλέον, τον Οκτώβριο του 2015 το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο πλαίσιο της ερμηνείας της Οδηγίας 2006/112/ΕΚ περί Φ.Π.Α. έκρινε ότι το bitcoin, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ενσώματο αγαθό κατά την έννοια του άρθρου 14 της οδηγίας περί ΦΠΑ, διότι έχει ως αποκλειστικό σκοπό να αποτελέσει μέσο πληρωμής καθώς και ότι η ανταλλαγή παραδοσιακών νομισμάτων έναντι bitcoins απαλλάσσεται από τον Φ.Π.Α.^[21]

Επίσης, σύμφωνα με το Δικαστήριο της ΕΕ οι πράξεις που αφορούν μη συμβατικά νομίσματα, δηλαδή νομίσματα που δεν αποτελούν εκ του νόμου μέσα πληρωμής σε μία ή περισσότερες χώρες, είναι χρηματοπιστωτικές πράξεις, υπό την προϋπόθεση ότι τα εν λόγω μη συμβατικά νομίσματα γίνονται δεκτά από τους συναλλασσόμενους ως εναλλακτικό, σε σχέση με τα συμβατικά νομίσματα, μέσο πληρωμής και χρησιμοποιούνται αποκλειστικά ως μέσα πληρωμής[22]. Αξίζει να σημειωθεί ότι σύμφωνα με την απόφαση παραπομπής του αιτούντος δικαστηρίου (Ανώτατο Διοικητικό Δικαστήριο της Σουηδίας) στην ανωτέρω υπόθεση, η διεύθυνση bitcoin [σσ. το δημόσιο κλειδί ενός χρήστη] μπορεί να συγκριθεί με τον αριθμό τραπεζικού λογαριασμού.

Περαιτέρω, σύμφωνα με έκθεσή της τον Φεβρουάριο του 2015, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα δεν θεωρεί τα εικονικά νομίσματα, όπως το Bitcoin ως μία μορφή χρήματος, όπως ορίζεται στην οικονομική επιστήμη, αλλά ούτε και από νομικής απόψεως[23]. Για τους σκοπούς της εν λόγω έκθεσης, η ΕΚΤ όρισε τα εικονικά νομίσματα ως «μία ψηφιακή αποτύπωση αξίας, η οποία δεν εκδίδεται από μία κεντρική τράπεζα, χρηματοπιστωτικό ίδρυμα ή ένα ίδρυμα ηλεκτρονικού χρήματος, η οποία, σε ορισμένες περιπτώσεις, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική του – παραδοσιακού – χρήματος».

Για την ΕΚΤ, η υφιστάμενη ρύθμιση που ισχύει για τον παραδοσιακό οικονομικό τομέα δεν μπορεί να εφαρμοστεί καθώς δεν υπάρχουν τα παραδοσιακά οικονομικά μέρη, και κατηγοριοποιεί το bitcoin ως «μετατρέψιμο αποκεντρωμένο εικονικό νόμισμα».

Η Ευρωπαϊκή Ένωση σχεδιάζει να ρυθμίσει, τουλάχιστον εν μέρει τη διάθεση εικονικών νομισμάτων, στο πλαίσιο της αναθεώρησης της 4^ης Οδηγίας (ΕΕ) 2015/849 για τη νομιμοποίηση εσόδων από παράνομες δραστηριότητες.

Δίκαιο προστασίας καταναλωτή

Η πλέον δημοφιλής, σήμερα, εφαρμογή της τεχνολογίας blockchain, τα εικονικά νομίσματα, εγείρουν σημαντικά ζητήματα που άπτονται ευθέως του δικαίου του καταναλωτή, λόγω ορισμένων μειονεκτημάτων που παρουσιάζουν και ειδικότερα:

• Έλλειψη διαφάνειας ως προς τον τρόπο λειτουργίας τους, καθώς τα βασικά χαρακτηριστικά τους είναι δυσνόητα για τους χρήστες ενώ οι διαθέσιμες πληροφορίες είναι περιορισμένες, ειδικά για τα λιγότερο γνωστά από αυτά. Επιπλέον, καθώς οι περισσότεροι χρήστες αντιμετωπίζουν τα εικονικά νομίσματα ως μέσο αποθήκευσης αξίας και όχι ως μέσο πληρωμών, και επενδύουν σε αυτά προσβλέποντας στην αύξηση της αξίας τους, είναι πιθανό να πέσουν θύματα απατηλών υποσχέσεων από τους εκδότες (κίνδυνος επενδυτικής απάτης λόγω έλλειψης διαφάνειας).
• Το νομικό καθεστώς των κρυπτονομισμάτων είναι ασαφές, όπως είναι πολλές φορές και η ταυτότητα των βασικών παραγόντων αυτών, οι οποίοι κατά κανόνα δεν υπάγονται σε ρύθμιση ή επίβλεψη, πληροφορίες που είναι πολύ πιθανόν να μην γνωρίζουν οι χρήστες, ιδιαίτερα δε λόγω της ομοιότητας των εικονικών νομισμάτων με το ηλεκτρονικό χρήμα. Επομένως, οι χρήστες δεν επωφελούνται νομικών προβλέψεων προστασίας, όπως δυνατότητα εξαργύρωσης ή ενός συστήματος εγγύησης των καταθέσεων και είναι εκτεθειμένοι σε διάφορους κινδύνους τους οποίους συνήθως περιορίζει μία νομοθετική ρύθμιση.
• Επιπλέον, η συνέχεια ενός εικονικού νομίσματος κάθε άλλο παρά εγγυημένη είναι και οι χρήστες είναι πιθανόν να βρεθούν αντιμέτωποι με απότομη διακοπή της έκδοσης ή ισχύος του εικονικού νομίσματος.
• Κατά τη χρήση εικονικών νομισμάτων ως μέσο πληρωμών αγαθών και υπηρεσιών, οι χρήστες δεν προστατεύονται από τα δικαιώματα επιστροφής χρημάτων που χορηγούνται για (μη εξουσιοδοτημένες) μεταβιβάσεις από ένα συμβατικό λογαριασμό, όπως ισχύει σύμφωνα με το δίκαιο της ΕΕ. Και τούτο διότι σε αυτές τις περιπτώσεις δεν υπάρχει ένας πάροχος υπηρεσιών πληρωμών στον οποίο μπορούν να στραφούν οι χρήστες, ούτε ένας κεντρικός οργανισμός επίλυσης διαφορών.

Έξυπνα συμβόλαια

Καθώς οι γλώσσες προγραμματισμού είναι λιγότερο αμφίσημες σε σχέση με τις ανθρώπινες γλώσσες, αυτό συνεπάγεται μικρότερη αβεβαιότητα σχετικά με την ερμηνεία των όρων ενός έξυπνου συμβολαίου: δύο άνθρωποι μπορεί να αποδώσουν διαφορετικό νόημα στις ίδιες λέξεις, όχι όμως και δύο υπολογιστές στον κώδικα ενός έξυπνου συμβολαίου. Συνεπώς, τα περιθώρια διαφορετικών ερμηνειών των συμβατικών όρων περιορίζονται σημαντικά (αν όχι εξαλείφονται) κατά την εκτέλεσή τους.

Από την άλλη πλευρά η τροποποίηση (λόγω π.χ. αλλαγών στο αναγκαστικού δικαίου νομοθετικό πλαίσιο που επήλθαν μετά την σύναψη του συμβολαίου) των όρων ενός έξυπνου συμβολαίου είναι δυσχερής, εφόσον έχει ενσωματωθεί σε πλατφόρμα blockchain. Η διασύνδεση των έξυπνων συμβολαίων με βάσεις δεδομένων (κρατικές ή ιδιωτικές) προκειμένου να ενημερώνονται αυτόματα με το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο, και ο διαχωρισμός των όρων σε τροποποιήσιμους και μη, είναι μερικές από τις λύσεις που έχουν προταθεί[24].

Επίσης, λόγω της διασυνοριακής φύσης των συναλλαγών σε μία πλατφόρμα blockchain, σε ορισμένες περιπτώσεις θα είναι δύσκολο να εντοπιστούν τα χαρακτηριστικά εκείνα τα οποία θέτουν ως κριτήρια οι κανόνες ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, όπως ο τόπος κατοικίας των μερών, ο τόπος κατάρτισης μίας σύμβασης, ο τόπος εκπλήρωσης κλπ, ώστε να προσδιοριστεί το εφαρμοστέο δίκαιο σε περίπτωση που αυτό δεν έχει συμφωνηθεί μεταξύ των συμβαλλόμενων μερών.

Τέλος, η πιο σημαντική νομική πτυχή από την εφαρμογή των έξυπνων συμβολαίων είναι αδιαμφισβήτητα το στάδιο της εκτέλεσης και κατά πόσο οι αυστηροί όροι αυτόματης εκπλήρωσης των συνεπειών σε βάρος του μη συμμορφούμενου μέρους συνάδουν με το δημόσιο χαρακτήρα των πράξεων εκτέλεσης. Αντίστοιχη είναι και η προβληματική στο πτωχευτικό δίκαιο: στο παράδειγμα του διακόπτη εκκίνησης, θα προστατεύεται ο οφειλέτης και θα μπορεί να κάνει χρήση του αυτοκινήτου του αν τεθεί σε καθεστώς πτωχευτικής ή προπτωχευτικής διαδικασίας κατά την οποία αναστέλλονται οποιεσδήποτε πράξεις εκτέλεσης κατά του οφειλέτη.

Οργανισμοί – νομικά πρόσωπα

Εκτός από την εφαρμογή της νέας τεχνολογίας και των δυνατοτήτων ψηφιακής διακυβέρνησης στους υφιστάμενους εταιρικούς τύπους, μέσω της blockchain έχει δημιουργηθεί ένας εντελώς νέος τύπος οργανισμού, ο ονομαζόμενος «αποκεντρωμένος αυτόνομος οργανισμός» ή DAO, η λειτουργία του οποίου (από το καταστατικό, τους όρους διοίκησης μέχρι το σύνολο των συναλλαγών), είναι αποτυπωμένη σε έξυπνα συμβόλαια τα οποία «τρέχουν» σε πλατφόρμα blockchain[25]. Ένας τέτοιος οργανισμός ο οποίος «δραστηριοποιείται» και διοικείται αποκεντρωμένα σύμφωνα με τους κανόνες που είναι εγκατεστημένοι σε λογισμικό χιλιάδων υπολογιστών σε διαφορετικά μέρη του πλανήτη, θέτει πλήθος νομικών ζητημάτων, όπως το δίκαιο που τον διέπει, ο νομικός χαρακτηρισμός του, η κτήση νομικής προσωπικότητας, ο τρόπος διοίκησης, οι απαιτήσεις και οι συνέπειες δημοσιότητας κλπ.[26].

Εξαγορές – Συγχωνεύσεις – Νομικοί έλεγχοι

Ήδη η τεχνητή νοημοσύνη χρησιμοποιείται ευρέως σε ορισμένες νομικές υπηρεσίες και ιδιαίτερα στους νομικούς ελέγχους που είναι απαραίτητοι στο πλαίσιο μεγάλων συναλλαγών. Με τη χρήση αλγόριθμων είναι πλέον εφικτό να ελεγχθούν από υπολογιστές χιλιάδες έγγραφα και να εξαχθούν νομικά συμπεράσματα ακρίβειας αντίστοιχης με την ανθρώπινη εργασία, η οποία θα απαιτούσε υπερπολλαπλάσιο χρόνο. Πρόσφατα Δικαστήριο στο Ηνωμένο Βασίλειο αποδέχτηκε τη χρήση τεχνητής νοημοσύνης, στο πλαίσιο νομικού ελέγχου, παρά την αντίθεση του άλλου μέρους [27].

Με τη χρήση της τεχνολογίας blockchain, όπου όλες οι πράξεις εταιρικής διακυβέρνησης, οι συναλλαγές, οι λογιστικές καταχωρήσεις και τα περιουσιακά στοιχεία των εταιρειών θα είναι καταχωρημένα στο μητρώο της blockchain, η διαδικασία νομικών ελέγχων και εν γένει διαπίστωση της οικονομικής και λογιστικής κατάστασης μίας εταιρείας θα είναι πλήρως αυτοματοποιημένη, ακριβής και ασφαλής.

Δικονομία: αποδεικτικά μέσα

Αλλά και στο επίπεδο της δικονομίας και κυρίως των αποδεικτικών μέσων, η νέα τεχνολογία θα έχει συνέπειες, καθώς είναι βέβαιο ότι η απόδειξη τίτλων κυριότητας, συναλλαγών ή και το βέβαιο της χρονολογίας πραγματικών περιστατικών θα (μπορεί να) γίνεται με την προσκόμιση των στοιχείων που αφορούν την καταχώρισή τους σε μία πλατφόρμα blockchain. Τα στοιχεία αυτά, θα μπορεί να επαληθεύει με βεβαιότητα ο δικαστής χωρίς τη συνδρομή ειδικών, αφού όλες οι καταχωρήσεις στις – ανοιχτές – βάσεις δεδομένων blockchain είναι δημόσιες και διαθέσιμες[28].

Ομοίως γνωστοποιήσεις με βέβαιο χρονολογίας, βέβαιο περιεχόμενο και βέβαιη παραλαβή (επιδόσεις εγγράφων) θα μπορούν να γίνονται με βάση τη νέα τεχνολογία[29].

Δικονομία: αναγκαστική εκτέλεση

 Όπως είδαμε ανωτέρω, ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των έξυπνων συμβολαίων είναι η αυτοματοποιημένη εκπλήρωση των συμβατικών όρων εφόσον συντρέξουν οι συμφωνηθείσες προϋποθέσεις. Το χαρακτηριστικό αυτό, δηλαδή η εκπλήρωση των συμβατικών υποχρεώσεων ανεξάρτητα απόν τη βούληση των μερών και χωρίς τη συνδρομή ενός τρίτου μέρους, θα έχει ως συνέπεια τον περιορισμό της ανάγκης προσφυγής σε διαδικασία εκτέλεσης στις συμβατικές ενοχές.

V.        ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ

Αν και είναι δύσκολο να προβλεφθεί η εξέλιξη και ο βαθμός υιοθέτησης της νέας τεχνολογίας, είναι πολύ πιθανό η πορεία της να είναι όμοια με άλλες καινοτόμες προτάσεις του πρόσφατου διαδικτυακού παρελθόντος και τελικά, είτε να υιοθετηθεί από κεντρικές αρχές ή οργανισμούς ή να αποτελέσει τεχνολογικό οδηγό για την βελτίωση των υφιστάμενων υπηρεσιών και τεχνολογιών στο μέτρο που η τεχνολογία blockchain προσφέρει πλεονεκτήματα έναντί τους[30].

Το αν θα ανταπεξέλθει σε αυτές τις προσδοκίες η νέα τεχνολογία εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό και από το κατά πόσο οι πολίτες έχουν την ωριμότητα να αναλάβουν την εξουσία αλλά κυρίως τις ευθύνες που η αποκεντρωμένη φιλοσοφία της συνεπάγεται και τις οποίες η νέα τεχνολογία υπόσχεται να τους δώσει.