Από την έντυπη έκδοση
Του Κώστα Χριστίδη, νομικός – οικονομολόγος
Η έννοια του ανταγωνισμού συχνά προκαλεί επικρίσεις και παρεξηγήσεις. Φαίνεται ότι πολλοί πιστεύουν ότι εφόσον ο ανταγωνισμός είναι το αντίθετο της συνεργασίας και η συνεργασία είναι κάτι «καλό», ο ανταγωνισμός είναι κάτι «κακό». Στην οικονομία, όμως, το αντίθετο του ανταγωνισμού είναι το μονοπώλιο. Άλλοι πάλι θεωρούν ότι όταν κάποιος επιτυγχάνει ανταγωνιζόμενος κάποιον άλλο, επιτυγχάνει σε βάρος του άλλου, όπως συμβαίνει στα παίγνια μηδενικού αθροίσματος (zero-sum games), π.χ. το τάβλι, όπου όταν ο ένας νικά, ο άλλος χάνει.
Ωστόσο, στην οικονομική σφαίρα συνήθως όλα τα μέρη, και σίγουρα οι καταναλωτές, κερδίζουν από τον ανταγωνισμό. Ο ανταγωνισμός επιβάλλει την πιο αποδοτική χρήση των διαθεσίμων πόρων, αυξάνοντας έτσι τη συνολική ευημερία. Παραλλήλως, λειτουργεί ως μία διαρκής διαδικασία ανακάλυψης νέων μεθόδων και νέων προϊόντων και οδηγεί σε μεγαλύτερη προσαρμοστικότητα στις διαρκώς μεταβαλλόμενες συνθήκες, οικονομικές, τεχνολογικές, κοινωνικές. Ο ανταγωνισμός είναι ο εχθρός της αυταρέσκειας και της οικονομικής στασιμότητας.
Είναι σημαντικό να έχουμε υπόψη δύο πράγματα:
Πρώτον, υπάρχει μόνον ένας τρόπος αποκλεισμού της εισόδου σε έναν κλάδο παραγωγής: διά νόμου. Κάθε αναγκαστικό μονοπώλιο που υπάρχει ή υπήρξε ποτέ σε οποιαδήποτε χώρα, δημιουργήθηκε και διατηρήθηκε μόνο μέσω κάποιας πράξης του κράτους: μέσω ειδικών αδειών, απαγορεύσεων, επιχορηγήσεων, εν ολίγοις μέσω νομοθετικών ή άλλων κρατικών ενεργειών που παραχωρούν ειδικά προνόμια (μη δυνάμενα να αποκτηθούν στην ελεύθερη αγορά) σε κάποιους, επιχειρήσεις, δημόσιους φορείς ή επαγγελματικές τάξεις.
Δεύτερον, δεν υπάρχει αγαθό, υλικό ή προϊόν που να είναι απαραίτητο σε μία οικονομία ανεξαρτήτως της τιμής του. Εάν π.χ. η τιμή του πετρελαίου αυξηθεί υπέρμετρα, αρχίζει να γίνεται συμφέρουσα η χρησιμοποίηση άλλων μορφών ενέργειας.
Συχνά τίθεται το ερώτημα: Δεν μπορεί μία μεγάλη, πλούσια επιχείρηση να εξαγοράζει τους μικρότερους ανταγωνιστές της ή να τους κρατά έξω από έναν συγκεκριμένο κλάδο, μειώνοντας τις τιμές και πουλώντας με ζημία για ένα διάστημα; Δεν θα κέρδιζε έτσι τον πλήρη έλεγχο του κλάδου ώστε να αρχίσει μετά να πουλά σε υψηλότερες τιμές χωρίς τον φόβο του ανταγωνισμού; Η απάντηση είναι: όχι, αυτό δεν μπορεί να γίνει. Εάν μία επιχείρηση αποδεχόταν την πρόκληση σοβαρών ζημιών για ένα διάστημα προκειμένου να εξαφανίσει τους ανταγωνιστές της και μετά άρχιζε να χρεώνει υψηλές τιμές για να αποκτήσει ό,τι είχε χάσει, οι υψηλές αυτές τιμές θα αποτελούσαν ισχυρό κίνητρο για να εισέλθουν στον κλάδο νέοι ανταγωνιστές, οι οποίοι μάλιστα δεν θα είχαν συσσωρευμένες ζημίες να τους βαρύνουν. Αυτοί οι νέοι ανταγωνιστές θα κατέβαζαν τις τιμές στα κανονικά επίπεδα της αγοράς. Η μεγάλη επιχείρηση θα ήταν υποχρεωμένη να εγκαταλείψει την προσπάθειά της να επιβάλει υψηλές τιμές ή να χρεοκοπήσει προσπαθώντας να εξαφανίσει τους νέους κάθε φορά ανταγωνιστές της.
Εάν τώρα κάποια επιχείρηση κατορθώσει να δημιουργήσει ένα μη αναγκαστικό μονοπώλιο, εάν μπορέσει να κερδίσει όλους τους πελάτες σε έναν κλάδο όχι μέσω κάποιας κυβερνητικής εύνοιας αλλά μέσω αυξημένης αποδοτικότητας, ικανότητας συμπιέσεως του κόστους ή παραγωγής προϊόντων καλύτερης ποιότητας από τους ανταγωνιστές της, τότε ένα τέτοιο μονοπώλιο όχι μόνο δεν θα έπρεπε να λοιδορείται, αλλά αντιθέτως να αποσπά τον γενικό έπαινο και εκτίμηση.
Ένα άλλο θέμα είναι ότι στις πιο στυγνές και άκαμπτες περιπτώσεις μονοπωλίων, που είναι τα κρατικά αναγκαστικά μονοπώλια, η απουσία ανταγωνισμού υποβοηθά την αύξηση της διαφθοράς και των ευκαιριών παράνομου πλουτισμού. Εάν κάποιες υπηρεσίες υγείας, π.χ. καρδιοχειρουργικές επεμβάσεις, παρέχονται μονοπωλιακά σε δημόσια νοσοκομεία από «γιατρούς/δημοσίους υπαλλήλους», δημιουργούνται μακρές λίστες αναμονής. Σε τέτοιες καταστάσεις λειτουργεί ευρέως το «γρηγορόσημο», το γνωστό και, δυστυχώς, απαραίτητο «φακελάκι». Όταν, όμως, δημιουργούνται ιδιωτικές κλινικές που παρέχουν τις ίδιες (και, συνήθως, καλύτερης ποιότητας) υπηρεσίες υγείας, τότε οι ουρές στα δημόσια νοσοκομεία μειώνονται, οι λίστες αναμονής περιορίζονται, το ίδιο και τα πάσης φύσεως φακελάκια.
Κατά παρόμοιο τρόπο, τα σκουπίδια μπορεί να παύσουν να σχηματίζουν λόφους στους δρόμους, οι αρχαιολογικοί χώροι μπορεί να είναι συνεχώς ανοικτοί, τα συγκοινωνιακά μέσα να κινούνται χωρίς διακοπές κ.λπ. Βεβαίως, οι βολεμένοι θα αντιδράσουν, επικαλούμενοι προβλήματα «εμπορευματοποίησης» σημαντικών αγαθών, υποχρεώσεις αλληλεγγύης προς τα φτωχότερα μέλη της κοινωνίας, υποβιβασμού της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών, προβλήματα ασφάλειας των χρηστών και άλλους λόγους εντυπωσιακής επινοητικότητας. Αντιθέτως, περιορισμένα και προβλέψιμα είναι τα μέσα που θα χρησιμοποιήσουν: απεργίες, δυσλειτουργίες, απειλές, χρήση βίας, πρόκληση αναταραχών. Αρκεί, όμως, οι ψηφοθηρούντες πολιτικοί να μην καμφθούν και να επιτρέψουν την ενίσχυση του ανταγωνισμού σε αυτά και σε πολλά άλλα πεδία. Τότε θα φανούν τα ευεργετικά αποτελέσματα του ανταγωνισμού, όπως έχουν ήδη φανεί στις υπηρεσίες των λιμανιών, στις αερομεταφορές, στις τηλεπικοινωνίες και σε άλλους τομείς.
