Του Ζαν Πιζανί-Φερί*
Oι σκληροπυρηνικοί «πράσινοι» υπέρμαχοι το θεωρούν προφανές: η κρίση του Covid-19 ενισχύει μόνο την επείγουσα ανάγκη για δράση αναφορικά με το κλίμα. Εντούτοις οι σκληροπυρηνικοί υπέρμαχοι της βιομηχανίας εμφανίζονται εξίσου πεπεισμένοι: δεν πρέπει να υπάρξει μεγαλύτερη προτεραιότητα από τη διόρθωση της κατεστραμμένης οικονομίας, αναβάλλοντας τους αυστηρότερους περιβαλλοντικούς κανονισμούς εάν κριθεί αναγκαίο. Η μάχη έχει ξεκινήσει. Το αποτέλεσμα θα καθορίσει τον κόσμο μετά την πανδημία.
Τόσο η κρίση στη δημόσια υγεία όσο και η κλιματική κρίση τονίζουν τα όρια της δύναμης της ανθρωπότητας έναντι της φύσης. Και οι δύο μάς υπενθυμίζουν ότι η Ανθρωπόκαινος Εποχή ενδέχεται να τελειώσει άσχημα. Και οι δύο μάς διδάσκουν ότι η ανεκτική καθημερινή συμπεριφορά μπορεί να οδηγήσει σε καταστροφικά αποτελέσματα.
Αψηφώντας τη γραμμική συλλογιστική, η πανδημία και η κλιματική αλλαγή μάς αναγκάζουν και οι δύο να προσαρμοστούμε σε καταστάσεις όπου η λίγο περισσότερη παρέκκλιση οδηγεί σε πολύ μεγαλύτερη ζημιά. Όπως επεσήμανε ο οικονομολόγος για το κλίμα Ζερνό Βάγκνερ, η πανδημία κατά μία έννοια επαναλαμβάνει την κλιματική αλλαγή με μία στρεβλωτική ταχύτητα. Αυτό μπορεί να εξηγήσει γιατί η κοινή γνώμη κατά κόρον θεωρεί την υπερθέρμανση του πλανήτη τόσο σοβαρή απειλή όσο ο Covid-19 και θέλει οι κυβερνήσεις να δώσουν έμφαση στην κλιματική δράση κατά την ανάκαμψη.
Η πανδημία ανέδειξε επίσης μία καταστροφική πορεία αναφορικά με τις επιπτώσεις της ατομικής συμπεριφοράς στο σύνολο. Ο καθένας από εμάς αναγκάστηκε να αναγνωρίσει ότι οι ευθύνες μας απέναντι στην κοινωνία είναι πιο βαθιές και δεν δύνανται να εκπληρωθούν απλώς με την καταβολή φόρων και με λίγες δωρεές. Η νοοτροπία «πληρώνω και ξεχνώ» είναι σαφώς ακατάλληλη σε μία κρίση της δημόσιας υγείας και σε μία κλιματική κρίση.
Επιπλέον, οι τελευταίες εβδομάδες επισήμαναν τη στενότητα της άποψης «η πολιτεία έναντι των αγορών» σχετικά με την πρόκληση που αντιμετωπίζουμε. Όπως υποστήριξαν οι οικονομολόγοι Σάμιουελ Μπόουλς και Γουέντι Κάρλιν, η λύση δεν θα προέλθει από κάποιο συνδυασμό κυβερνητικών διατάξεων και κινήτρων της αγοράς. Οι κοινωνίες των οποίων τα μέλη συμπεριφέρονται υπεύθυνα και είναι ευγνώμονα μεταξύ τους είναι απαραίτητο μέρος της απάντησης. Παρόλο που η θεμελιώδης συνεισφορά του κοινωνικού κεφαλαίου και των κανόνων δεν καταγράφεται στους εθνικούς λογαριασμούς, την αναγνωρίζουμε κάθε φορά που επικροτούμε την υγειονομική περίθαλψη και τους εργαζόμενους σε ζωτικούς ρόλους. Και πάλι, αυτό ισχύει και για την κλιματική αλλαγή.
Μεγάλες ομοιότητες
Όμως, ενώ πρέπει να αναγνωρίσουμε αυτές τις μεγάλες ομοιότητες, δεν πρέπει επίσης να παραβλέψουμε τα εμπόδια στον μετασχηματισμό του οικονομικού μας μοντέλου που δημιούργησε η κρίση του Covid-19. Αν μη τι άλλο, τα εμπόδια στη δράση για το κλίμα θα είναι ακόμη πιο τρομερά στη μετα-πανδημική εποχή απ’ ό,τι πριν από μερικές εβδομάδες.
Αρχικά, η δράση για το κλίμα είναι εγγενώς παγκόσμια, ενώ η καταπολέμηση της πανδημίας έχει πολύ πιο τοπικό χαρακτήρα. Η καύση ενός τόνου άνθρακα έχει ακριβώς το ίδιο αποτέλεσμα στη θερμοκρασία της Γης οπουδήποτε καίγεται – γι’ αυτό η καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής απαιτεί συμφωνίες σε παγκόσμιο επίπεδο.
Δεν ισχύει το ίδιο για την πανδημία. Η συνετή ατομική συμπεριφορά ωφελεί τους συγγενείς περισσότερο από τους γείτονες, τους γείτονες περισσότερο από τους κατοίκους της ίδιας πόλης και τους συμπατριώτες περισσότερο από τους ξένους.
Έτσι η προστασία του κλίματος και η προστασία της δημόσιας υγείας αξιοποιούν ουσιαστικά διαφορετικές παρορμήσεις. Η μία μας οδηγεί στη θεώρηση των εαυτών μας ως υπεύθυνων πολιτών του κόσμου, η άλλη μας οδηγεί πίσω στις τοπικές μας ρίζες και στο (συχνά φανταστικό) καταφύγιο που παρέχουν τα εθνικά σύνορα.
Σημεία έντασης
Για παράδειγμα, περίπου το 84% των Γάλλων πολιτών υποστηρίζει σήμερα τη διατήρηση των συνόρων της χώρας κλειστών στους αλλοδαπούς. Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι μετά το τραύμα του Covid-19 οι άνθρωποι θα επιδείξουν μεγαλύτερη ετοιμότητα να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους προς όφελος της ανθρωπότητας και των μελλοντικών γενεών. Αυτή είναι η πρώτη πηγή έντασης.
Η δεύτερη έντονη αντιπαράθεση θα προκύψει στο οικονομικό μέτωπο. Καθώς τελειώνουν τα lockdowns, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής θα τονίζουν όλο και περισσότερο την αναζωογόνηση της οικονομικής ανάπτυξης και της απασχόλησης. Κατανοητά η πρωταρχική προτεραιότητα όλων των κυβερνήσεων θα είναι να ελαχιστοποιηθούν οι κοινωνικοοικονομικές πληγές που άφησε η κρίση, διασφαλίζοντας ότι κάθε επιχείρηση που μπορεί να επανεκκινήσει θα επανεκκινήσει.
Προς μεγάλη ανησυχία όσων θα θελήσουν να ξαναχτίσουν παρά να επισκευάσουν, αυτή είναι μία αδιαμφισβήτητη προτεραιότητα. Σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, οι πιστωτικές εγγυήσεις και η εισοδηματική στήριξη στους εργαζόμενους που έχουν τεθεί σε υποχρεωτική άδεια ενδέχεται να παρέχονται μόνο κατά περίπτωση, αντί να εξαρτώνται από δεσμεύσεις σχετικά με τη μελλοντική συμπεριφορά. Καθώς τα αεροπλάνα παραμένουν καθηλωμένα και οι επιβάτες είναι άφαντοι, καμία κυβέρνηση δεν είναι πρόθυμη να επιβάλει οικονομική στήριξη στις αεροπορικές εταιρείες για θεμελιώδεις αλλαγές που αφορούν αυτές. Η σημερινή εποχή είναι για τους πυροσβέστες, όχι για τους αρχιτέκτονες.
Η κατάλληλη στιγμή για να επηρεαστεί η πορεία της οικονομικής ανάπτυξης θα έρθει αργότερα, όταν οι επενδύσεις ξαναρχίσουν και ο ορίζοντας διευρυνθεί. Οι εταιρείες πιθανόν να φανούν πρόθυμες να ακούσουν τη φωνή εκείνων που τους βοήθησαν να επιβιώσουν.
Όμως μία τρίτη αντιπαράθεση θα προκύψει όταν οι άνθρωποι συνειδητοποιήσουν πόσο φτωχότερους τους έχει κάνει η κρίση. Πολλές εταιρείες θα έχουν πτωχεύσει και πολλοί εργαζόμενοι θα έχουν χάσει τις δουλειές τους. Περισσότεροι πόροι θα πρέπει να αφιερωθούν για την ενίσχυση των συστημάτων και της βιομηχανίας της υγείας εις βάρος της τρέχουσας κατανάλωσης. Και το δημόσιο χρέος -επίσης γνωστό ως μελλοντικοί φόροι (ή, εναλλακτικά, μελλοντικός πληθωρισμός)- θα έχει αυξηθεί κατά 20 με 30 εκατοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ.
«Καφέ» εναντίον «πράσινου»
Οι φτωχότεροι πολίτες πιθανότατα θα φανούν πιο απρόθυμοι να αναλάβουν το κόστος αντικατάστασης του παρωχημένου «καφέ» κεφαλαίου στα συστήματα θέρμανσης, στα αυτοκίνητα και στα μηχανήματα με το πιο «πράσινο» αλλά δαπανηρό κεφάλαιο, επειδή η μεταστροφή αυτή θα καταργήσει ακόμη περισσότερες από τις παλαιές θέσεις εργασίας και θα αφήσει ακόμη λιγότερο διαθέσιμο εισόδημα για τη βραχυπρόθεσμη κατανάλωση. Αν μη τι άλλο, ο διχασμός μεταξύ εκείνων που νοιάζονται για το τέλος του κόσμου και εκείνων που ενδιαφέρονται για το τέλος του μήνα θα διευρυνθεί.
Οι «πράσινοι» υπέρμαχοι έχουν δίκιο: Μόλις ολοκληρωθεί η άμεση αποκατάσταση της κρίσης, δεν πρέπει να χαθεί η ευκαιρία να στηριχθούμε στην αυξημένη συλλογική ευαισθητοποίηση για να μετασχηματίσουμε τις οικονομίες μας και να αλλάξουμε τον τρόπο ζωής μας. Όμως δεν θα πρέπει ούτε να κρύβουν το μέγεθος των εμποδίων που θα ορθωθούν στην πορεία ούτε να προσποιούνται ότι κάποια νέα σχολή οικονομικών βουντού θα παρακάμψει τις λεπτές ισορροπίες. Μόνο αναγνωρίζοντας τη σημασία της πρόκλησης θα ενισχύσουμε τις πιθανότητες επιτυχίας μας.
* Ανώτερος συνεργάτης στο think tank Bruegel με έδρα στις Βρυξέλλες και ανώτερος συνεργάτης στο Ινστιτούτο Διεθνών Οικονομικών Peterson Institute, κατέχει τη θέση Τομάσο Παντόα-Σκιόπα στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο.
Copyright: Project Syndicate, 2020
www.project-syndicate.org
