Σημεία των καιρών. Μια ματιά στη διεθνή ειδησεογραφία, στις αμέτρητες ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης και κυρίως στα μέσα κατευθυνόμενης ενημέρωσης, αρκεί για να αντιληφθεί κανείς, ότι στον απόηχο των αλυσιδωτών κρίσεων, κάτι σημαντικό εξελίσσεται, που φιλοδοξεί να αντικαταστήσει το φιλελεύθερο πολιτικό και κοινωνικό μας σύστημα διαβρώνοντας σταδιακά τα θεμέλιά του.
Το φαινόμενο δεν είναι πρωτόγνωρο, αφού μετά από κάθε κρίση, τίθενται σε αμφισβήτηση βασικές συνιστώσες που συνθέτουν τη λειτουργία ενός συστήματος. Ήταν επόμενο συνεπώς μετά τη μεγάλη χρηματοοικονομική κρίση που ξέσπασε το 2008 να ακολουθήσουν διαπιστώσεις, όπως η αποτυχία της ελεύθερης αγοράς να εξασφαλίσει την ευημερία των λαών ή επίσης ότι η παγκοσμιοποίηση δεν προσφέρει πλέον μόνο οφέλη αλλά δημιουργεί και προβλήματα. Με το ξέσπασμα δε της πανδημίας και την ενεργειακή κρίση που ακολούθησε, η οποία έλαβε εκρηκτικές διαστάσεις με τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, εμφανίσθηκαν νέα προβλήματα στη λειτουργία των οικονομιών. Από τα σημαντικότερα, οι ανωμαλίες στις αλυσίδες εφοδιασμού με πρώτες ύλες και εξαρτήματα για την παραγωγή τελικών αγαθών, όπως επίσης και η αύξηση του ενεργειακού κόστους, η οποία δημιούργησε προβλήματα παραγωγικότητας και μετατόπισης των ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων κυρίως από την Ευρώπη προς τις ΗΠΑ αλλά και τις ασιατικές χώρες. Οι φωνές για επαναπατρισμό συγκεκριμένων παραγωγικών τομέων καθώς και μια γενικότερη στροφή προς εθνικές λύσεις αντί της συνεργατικότητας των χωρών κυριάρχησε στο δημόσιο διάλογο, αλλά και στις επιμέρους επιλογές πολλών κυβερνήσεων. Αντί συνεπώς για τη συνεργασία, που προάγει την ειρηνική συνύπαρξη των λαών και την ελεύθερη διακίνηση αγαθών και υπηρεσιών, που κυριάρχησε για πάνω από έναν αιώνα, οι προτάσεις για προστατευτισμό άρχισαν να γίνονται ελκυστικές, επενδυμένες βέβαια και με μια σημαντική δόση εθνικισμού. Έτσι, προέκυψε ένα νέο μόρφωμα με οικονομικό και ακροδεξιό μανδύα, εκείνο που αυτοπροσδιορίζεται ως «libertarismus» σε αντιδιαστολή με το «liberalismus», που κατά τους οπαδούς του νέου δόγματος έχει αποτύχει.
Τι είναι και τι πρεσβεύει ο Libertarismus
Πρόκειται για ένα φιλοσοφικό, πολιτικό και εντέλει οικονομικό κίνημα που έχει τις ρίζες του στη σχολή σκέψης των δύο γνωστών αυστριακών οικονομολόγων Friedrich August von Hayek και Ludwig von Mises.
Βασική επιδίωξη των υποστηρικτών της είναι η σταδιακή μείωση της παρουσίας του κράτους στην οικονομική και κοινωνική ζωή και φανερή τους επιθυμία, γιατί όχι, η ολοσχερής εξαφάνησή του. Η επιβολή φόρων αποτελεί ληστεία, ανεξάρτητα από το σκοπό που εξυπηρετούν. Όλα μπορεί ο ιδιωτικός τομέας να τα αναλάβει, ο οποίος διαθέτει τα απαιτούμενα εργαλεία, κυρίως μέσω ιδιωτικών συμβολαίων. Ακόμη και για την ασφάλεια και την άμυνα της χώρας μπορεί να φροντίζει, χωρίς τη συμμετοχή του κράτους και των αποφάσεων της πολιτικής εξουσίας. Κοινωνικό κράτος, κοινωνική ασφάλεια, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, συντάξεις σε ΑΜΕΑ αλλά και το βασικότερο εργαλείο για την κάλυψη αυτών των αναγκών, που είναι η προοδευτική φορολογία, απορρίπτονται a priori. Όλα αυτά με την επίκληση του δικαιώματος της ελευθερίας του ατόμου χωρίς όρια. Μια ελευθερία που απολήγει βέβαια στην επιβολή του δίκαιου του ισχυρότερου και στην εξαθλίωση του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού. Και όμως αυτές οι ακραίες, αντικοινωνικές, μισάνθρωπες τοποθετήσεις κερδίζουν έδαφος στην παγκόσμια πολιτική σκηνή και άρχισαν να εφαρμόζονται, έστω σταδιακά, με στόχο την ελαχιστοποίηση της κρατικής παρουσίας (Minarchismus), εξαιρώντας προς το παρόν τους τομείς της άμυνας και ασφάλειας.
Από την Αργεντινή του Μιλέι ως τις ΗΠΑ του δίδυμου Τραμπ – Μασκ
Οι ιδέες αυτές καλλιεργούνται από οργανωμένες δομές ή και μεμονωμένους θιασώτες του αυταρχισμού, εδώ και δεκαετίες, με πρόθυμο ακροατήριο στους δυσαρεστημένους από τις όποιες ατέλειες της φιλελεύθερης δημοκρατίας, όπως επίσης και στους κουρασμένους από τις «ατέρμονες» δημοκρατικές διαδικασίες. Ποτέ όμως δεν είχαν αποκτήσει πραγματική εξουσία, ώστε να αναδειχθούν μέσα από κοινοβουλευτικές δοκιμασίες σε κυβερνώσα δύναμη. Ώσπου εμφανίσθηκε ο νυν εκλεγμένος προέδρος της πολύπαθης από τις αλλεπάλληλες κρίσεις και χρεοκοπίες Αργεντινής. Ο κ. Χαβιέρ Μιλέι ο οποίος τον περασμένο Νοέμβριο κέρδισε τις εκλογές κραδαίνοντας στις διαφημίσεις ένα αλυσοπρίονο, με το οποίο θα ακρωτηρίαζε το «άχρηστο» κράτος της χώρας του.
Ο κ. Μιλέι, ο οποίος αυτοαποκαλείται «αναρχοκαπιταλιστής», κυβερνάει τη χώρα του ένα χρόνο τώρα, εφαρμόζοντας αρκετές από τις πρωτότυπες ιδέες του, τις περισσότερες μέσω αυταρχικών αναγκαστικών νόμων. Παρότι είναι πολύ νωρίς για να εξάγει κανείς οριστικά συμπεράσματα περί επιτυχίας ή αποτυχίας του εγχειρήματός του, μια πρώτη εκτίμηση δείχνει, ότι το τοπίο παραμένει θολό με την αβεβαιότητα στα ύψη.
Εφάρμοσε ένα πρόγραμμα αυστηρής λιτότητας μειώνοντας τις κρατικές δαπάνες κατά 30%, περικόπτοντας τις κοινωνικές δαπάνες, τις επιχορηγήσεις προς επιχειρήσεις, τις ενισχύσεις για την ενεργειακή επιβάρυνση νοικοκυριών και επιχειρήσεων, σταμάτησε έργα σε εξέλιξη και κατάργησε μια σειρά από υπουργεία. Το μόνο που δεν κατάφερε ακόμη είναι να κλείσει την Κεντρική Τράπεζα της χώρας. Αναμενόμενο ήταν η χώρα να βυθιστεί σε ύφεση, όπου κατά τις εκτιμήσεις του ΟΟΣΑ για το έτος 2024 το ΑΕΠ θα καταγράψει μια μείωση κατά 4% σε συνέχεια του -1,6% του προηγούμενου έτους που παρέλαβε ο νέος πρόεδρος.
Από την κυβέρνηση ως σημαντικότερες επιτυχίες αναφέρονται οι παρακάτω.
- Πλεόνασμα στον κρατικό προϋπολογισμό. Μετά από πολλά χρόνια ο δημόσιος τομέας εμφάνισε ένα θετικό πρόσημο, κάτι που βελτίωσε την εμπιστοσύνη των αγορών στη χώρα και μείωσε το ποσοστό ασφάλισης κινδύνου, περιορίζοντας ταυτόχρονα και το κόστος δανεισμού της. Όλα αυτά βέβαια με μέτρο, μακριά από συνθήκες ομαλού δανεισμού που χρειάζεται μια χώρα. Επίσης, με τόσο ραγδαίες περικοπές των δαπανών δεν θεωρείται δα και κατόρθωμα να μηδενιστεί το κρατικό έλλειμμα, παρόμοια περίπτωση άλλωστε έχει ζήσει και η χώρα μας με την εφαρμογή των μνημονίων.
- Μειώθηκε ο πληθωρισμός. Η Αργεντινή έζησε τα τελευταία χρόνια τις υψηλότερες αυξήσεις τιμών παγκοσμίως. Έτσι, ως αποτέλεσμα της πολιτικής περικοπών, οι οποίες έφεραν απολύσεις και μειωμένα εισοδήματα, άρχισαν να αποκλιμακώνονται οι πιέσεις στο ύψος του πληθωρισμού. Όμως, είναι ανακριβές, ότι αυτό αποτελεί κατόρθωμα της σημερινής κυβέρνησης, η οποία τον παρέλαβε το Νοέμβριο του 2023 στο 160,9% και ένα χρόνο αργότερα το Νοέμβριο 2024 βρίσκεται στο 166%, αφού πέρασε βέβαια και από την κορυφή του 292,2% τον Απρίλιο.
- Πλεόνασμα στο Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών. Πράγματι η χώρα πέρασε στην περιοχή των θετικών προσήμων σε ότι αφορά τις εξωτερικές της συναλλαγές. Συνέβη άλλωστε ακριβώς ότι έγινε και με το δημοσιονομικό έλλειμμα. Όταν μειώνονται τα εισοδήματα, μειώνονται και οι εισαγωγές όπως επίσης αυξάνονται οι τιμές των εισαγόμενων προϊόντων και υπηρεσιών, λόγω της διαδικασίας συνεχούς υποτίμησης του εθνικού νομίσματος που βιώνει η χώρα. Στη βελτίωση συμβάλλουν επίσης και οι εξαγωγικές επιδόσεις της χώρας, όπως ορυκτά καύσιμα, μέταλλα και γεωργικά προϊόντα.
Όπως ήταν αναμενόμενο η “shocktherapy” που επέβαλε ο πρόεδρος Μιλέι, είχε τις αρνητικές της επιπτώσεις στην οικονομία αλλά και στη ζωή των πολιτών της χώρας.
- Οικονομική εξαθλίωση της πλειοψηφίας του πληθυσμού. Η φτώχεια δεν είναι ένα καινούργιο φαινόμενο στην Αργεντινή της χρεοκοπίας και των κρίσεων. Πριν την ανάληψη των καθηκόντων από τη νέα κυβέρνηση το ποσοστό που ζούσε κάτω από το όριο της φτώχειας ήταν 45%. Ένα χρόνο αργότερα όμως αυξήθηκε κατά 8 μονάδες στο 53% (μάλιστα σε μελέτη του αργεντίνικου πανεπιστημίου UCA αναφέρεται ότι το όριο ξεπερνά το 55%). Επίσης αυξήθηκε το ποσοστό του πληθυσμού που δεν είναι σε θέση να καλύψει τις βασικές του ανάγκες από 14,6% στο 20%. Σημειώνεται, ότι αυτά τα ποσοστά φτώχειας αποτελούν για την Αργεντινή ρεκόρ πολλών δεκαετιών.Οι κοινωνικές ομάδες που επλήγησαν περισσότερο είναι οι συνταξιούχοι, οι πολύτεκνες οικογένειες, οι χαμηλόμισθοι εργαζόμενοι καθώς και ένα μεγάλο μέρος ατόμων που ανήκαν κάποτε στην ευημερούσα μεσαία τάξη.
- Παιδεία και κοινωνικό κράτος σε καταδίωξη. Είναι χαρακτηριστικό της νοοτροπίας που διακατέχει την κυβέρνηση Milei, ότι οι περισσότερες περικοπές δαπανών έγιναν στο χώρο της παιδείας και των κοινωνικών δομών. Η χρηματοδότηση σχολείων, πανεπιστημίων και ερευνητικών ιδρυμάτων μειώθηκε δραστικά στο 30%, ενώ πολλές κρατικές δομές που προσέφεραν κοινωνικές υπηρεσίες καταργήθηκαν ολοσχερώς.
- Η ανεργία αυξήθηκε. Η πολιτική λιτότητας οδήγησε τη χώρα σε ύφεση, σε μείωση της οικονομικής δραστηριότητας με επακόλουθο την απώλεια θέσεων εργασίας και αύξηση της ανεργίας στο 8%, από 5,7% που ανέρχονταν όταν παρέλαβε την κυβέρνηση ο νέος πρόεδρος. Στην αύξηση συνέβαλαν σημαντικά επίσης και οι απολύσεις που έγιναν στο δημόσιο τομέα.
Στις ΗΠΑ με την εκλογή του προέδρου Τραμπ και το διορισμό του επιχειρηματία Έλον Μασκ στο Υπουργείο Κυβερνητικής Αποδοτικότητας, έχει ήδη προαναγγελθεί η πρόθεση για μείωση των κρατικών δαπανών κατά 2 τρισ. δολάρια. Το μέγεθος του εγχειρήματος μοιάζει εκ πρώτης όψεως εξωπραγματικό. Πρώτον, διότι το 88% των κρατικών δαπανών των ΗΠΑ, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων για την άμυνα, θεωρούνται ανελαστικές, ενώ, δεύτερον, για να γίνουν περικοπές στο υπόλοιπο ποσό θα πρέπει, κυρίως για να μειωθεί το προσωπικό των δημοσίων υπαλλήλων όπως διακηρύσσεται, να υπάρξει έγκριση από το συνταγματικό δικαστήριο. Μπορεί ίσως ο κ. Μασκ να επιθυμεί να ακολουθήσει τον πνευματικό του φίλο πρόεδρο της Αργεντινής στα πειράματά του, δεν είναι όμως καθόλου βέβαιο ότι τέτοιες πρακτικές θα είναι εφικτό να εφαρμοστούν σε μια χώρα με διαφορετικούς θεσμούς, όπως είναι οι ΗΠΑ. Τίποτα όμως δεν αποκλείεται από μια κυβέρνηση της οποίας το βασικό χαρακτηριστικό είναι ο αιφνιδιασμός και η έλλειψη σεβασμού στους θεσμούς και στις συμβατικές υποχρεώσεις. Προς το παρόν βέβαια ο κ. Μασκ αρκείται στο να κάνει συστάσεις στους Γερμανούς και Άγγλους ψηφοφόρους να εμπιστευτούν την επίλυση των προβλημάτων τους στους ακροδεξιούς του AfD στη Γερμανία και στον αρχιτέκτονα του Brexit Νάιτζελ Φάρατζ στην Αγγλία. Και αν για τη Γερμανία θα μπορούσε να ανιχνευτεί δικαιολογητική βάση, αφού έχει πραγματοποιήσει τη μεγαλύτερη ξένη επένδυση στη χώρα, η ανάμειξή του γενικά στα εσωτερικά άλλων χωρών προδίδουν πλανητικές, κυριαρχικές βλέψεις του μεγαλοεπιχειρηματία.
Όμως σε μια εποχή, όπου βρίσκονται σε εξέλιξη πρωτόγνωρα προβλήματα που επηρεάζουν ολόκληρη την ανθρωπότητα, η ομαλή εξέλιξη στη συμβίωση των λαών δεν μπορεί να στηριχθεί σε εγωκεντρικούς, αυταρχικούς σχηματισμούς, αλλά σε κανόνες που βασίζονται σε αρχές και αξίες της ανθρώπινης συνύπαρξης. Σε κάθε περίπτωση, για να μη βρίσκουν πρόσφορο έδαφος οι κήρυκες του αυταρχισμού, δεν αρκεί να καταγγέλλονται οι απόψεις και οι αποφάσεις τους. Οι υποστηρικτές της φιλελεύθερης δημοκρατίας θα πρέπει να διατυπώσουν ένα προοδευτικό αφήγημα, το οποίο δεν θα στηρίζεται στη νοσταλγία του παρελθόντος, αλλά σε επεξεργασίες λύσεων για τα προβλήματα του παρόντος και του μέλλοντος, όπως είναι οι ανισότητες, η εξασφάλιση ίσων ευκαιριών, η προώθηση της αειφόρου ανάπτυξης με επενδύσεις, οι οποίες υπόσχονται κοινωνική ευημερία για όλους, χωρίς αποκλεισμούς.
*Ο Χαράλαμπος Γκότσης είναι Καθηγητής Οικονομικών, τ. Πρόεδρος της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς