Κάθε αρνάκι απ’ το ποδαράκι του κρέμεται. Τι, στο καλό, ήθελε να πει η γιαγιά; Τι είχε στο μυαλό; Δεν ήταν συνηθισμένη να λύνει διανοητικές εξισώσεις και να τσαλαβουτά στο πνεύμα της πολυπλοκότητας και των αντιφάσεων.
Σκληρός άνθρωπος σαν τη γη της, μα δεν ήταν ασυνάρτητη η συνάρτησή της. Σε άλλα εδάφη, εύφορα, κατάλαβα.
Κάθε αρνάκι απ’ το ποδαράκι του κρέμεται. Έχουμε ατομική ευθύνη. Και γι’ αυτά που κάνουμε, και γι’ αυτά που δεν κάνουμε.
Έχουμε ατομική ευθύνη. Και για αυτά που λέμε, και γι’ αυτά που δεν. Με την επίκληση κάθε δικαιολογίας. Η δουλειά, η οικογένεια, η κυρίαρχη άποψη, δεν είχα άλλο δρόμο, εγώ θα αλλάξω τον κόσμο…
Μόνος. Οι σταθερές του φόβου δεν είναι παραπεταμένες, όταν αρνείσαι να συμβαδίσεις με τους πολλούς.
Η σταθερά του φόβου είναι ισχυρή, μα υπάρχει και η μεταβλητή της ντροπής. Πόσο ντρέπεσαι να φοβάσαι, όταν αρνείσαι να χαιρετίσεις ό,τι θα σε βρομίσει.
Ο August Landmesser, όμως, ο Γερμανός εργάτης ναυπηγείου στο Αμβούργο, αρνήθηκε ναζιστικά να χαιρετήσει. Το 1936, 26 χρονών. Σε ένα κοπάδι ήταν ο μόνος. Στη λάθος πλευρά. Πρόλαβε να το σκεφτεί, ήταν αυθόρμητη αντίδραση, αντιλαμβανόταν με το ένστικτο τη ζωή;
Πέντε χρόνια πριν, έγινε μέλος του ναζιστικού κόμματος, για να βρει μια δουλειά. Παρέμεινε μέλος μέχρι το 1935, όταν νυμφεύτηκε μία Εβραία. Ένοχος για «φυλετικό ατιμασμό», η σύζυγος συνελήφθη το 1938, οι δύο κόρες τους χωρίστηκαν, αυτός φυλακίστηκε και μετά τον ξαπόστειλαν στο μέτωπο σε μια μονάδα με ανεπιθύμητους, με λειψό, κατά τα πρότυπά τους, πατριωτισμό.
Τα ίχνη του χάθηκαν. Σε ένα σφαγείο, έγινε στατιστική. Πίσω από τον αριθμό, ήταν μια ζωή, μια ζωή που έγινε γνωστή μετά από μισό αιώνα. Το 1991 η κόρη του τον αναγνώρισε σε μία φωτογραφία που δημοσίευσε γερμανική εφημερίδα.
Σε ένα κοπάδι ήταν ο μόνος. Στη σωστή πλευρά. Mε λοξή ματιά, με το χέρι υποταγμένο στη δική του πρεπιά.
