Η επιβολή φόρων προκαλεί την αντίδραση των πολιτών, οι οποίοι με διάφορους τρόπους προσπαθούν να μειώσουν τη φορολογική επιβάρυνσή, προκαλώντας άδικη διακύμανση στην επιδιωκόμενη κατανομή της φορολογικής επιβάρυνσης. Η φοροδιαφυγή είναι τόσο παλιά όσο και οι οικονομικές συναλλαγές των ανθρώπων και είναι πολύ πιθανόν να πρωτοεμφανίστηκε μαζί με τη φορολογία.
Η «αιμορραγία» φορολογικών εσόδων, που μπορεί να αναφερθεί και ως «φορορραγία» είναι αποτέλεσμα των πρακτικών και οικονομικών ενεργειών όπως, της Παραοικονομίας, (δραστηριότητες εκτός οικονομικού συστήματος), της Φοροαποφυγής (νόμιμη αλλά όχι ηθική και έντιμη αποφυγή φορολόγησης), της Φοροδιαφυγής (απόκρυψη εισοδημάτων, συνεπώς κερδών και τελικά καταβολή μειωμένου φόρου), και της Φοροκλοπής (είσπραξη αλλά μη απόδοση ΦΠΑ).
Ο φόρος είναι μια μορφή συμμετοχής στη στήριξη της ανάπτυξης της χώρας. Γνωρίζοντας αυτό, οι φορολογούμενοι επιβάλλεται να πληρώσουν φόρους στηρίζοντας τη χώρα τους και συνεισφέροντας στην ανάπτυξή της. Η μείωση της φορολογικής επιβάρυνσης είναι πολύ επιζήμια για τη χώρα. Οι φορολογούμενοι καλούνται να πληρώσουν φόρους και κατανοούν ότι η αποφυγή της φορολογικής τους υποχρέωσης, οδηγεί στην έλλειψη οικονομικών πόρων, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε στέρηση κοινωνικών αγαθών, παροχών και υποδομών. Ο τρόπος με τον οποίο λαμβάνονται οι ομαδικές αποφάσεις όσο και το επίπεδο της λαϊκής υποστήριξης για τα δημόσια αγαθά, επηρεάζουν τη φορολογική συμμόρφωση. Η συμμόρφωση είναι σημαντικά υψηλότερη όταν τα άτομα ψηφίζουν για τον τρόπο που θα δαπανηθούν οι φόροι τους και όταν το αγαθό είναι αναγκαίο και δημοφιλές, παρά όταν αυτό τους επιβάλλεται, ενώ αντίθετα, η συμμόρφωση μειώνεται σημαντικά με την επιβολή ενός μη δημοφιλούς προγράμματος δαπανών, και ακόμα πιο χειρότερα σε περίπτωση παντελούς απουσίας οποιουδήποτε δημόσιου αγαθού. Οι κύριες κατηγορίες κριτηρίων που οδηγούν στη φορορραγία είναι οι παρακάτω:
1. Η Έλλειψη παιδείας, αναφέρεται στην οικονομική κουλτούρα και τις ηθικές αξίες των ατόμων, που σχετίζονται με την κοινωνική τους ευθύνη. Σε αυτό το κριτήριο εντάσσονται η επιχειρηματική ηθική, δηλαδή η θεωρία και η κατανόηση των ηθικών και κοινωνικών συναισθήσεων και των συμπεριφορών των επιχειρηματιών και των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, η φορολογική συνείδηση που αφορά στο επίπεδο της ευθύνης στη διαφοροποίηση του φόρου, το μορφωτικό επίπεδο που αφορά στην επικοινωνία που εξασφαλίζει ότι οι επιχειρήσεις δέχονται τα διάφορα δεδομένα και ενημερώνονται για τις φορολογικές υποχρεώσεις τους, και η κουλτούρα φορολογούμενων που συνδέεται με την κοινωνική και πολιτική κουλτούρα της επιχειρησιακής δραστηριότητας που επιβάλλει την ικανοποίηση των φορολογικών υποχρεώσεων.
2. Η Πολυπλοκότητα της νομοθεσίας αναφέρεται στο φορολογικό σύστημα της Ελλάδας που είναι πολύπλοκο λόγω των συχνών φορολογικών αναθεωρήσεων, με αποτέλεσμα να προκαλείται σύγχυση όσον αφορά τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των φορολογουμένων. Επίσης, τα «Παράθυρα» σε νόμους ή νόμιμες εξαιρέσεις, τα οποία συνιστούν νομικά κενά που επιτρέπουν την εκτέλεση ορισμένων δραστηριοτήτων χωρίς την πλήρη τήρηση της νομοθεσίας και χωρίς να απαιτείται συμμόρφωση με συγκεκριμένες πτυχές του νόμου. Η άγνοια ισχυόντων φορολογικών εγκυκλίων που εκδίδονται από την κυβέρνηση για να βοηθήσουν τους φορολογούμενους να κατανοήσουν τους φορολογικούς νόμους και πώς να συμμορφώνονται με αυτούς, μπορεί να οδηγήσει σε μη συμμόρφωση προς τη φορολογική νομοθεσία. Η γραφειοκρατία μπορεί επίσης να αποτελέσει πρόβλημα, καθώς μπορεί να επιβραδύνει τη διαδικασία φορολογικής συμμόρφωσης.
3.Η Αδιαφάνεια στη διαχείριση δημοσίων εσόδων, αναφέρεται στην κακή διαχείριση του δημόσιου πλούτου που συμβάλλει στην εξυπηρέτηση προσωπικών συμφερόντων, οδηγεί στην αγανάκτηση των πολιτών, και απροθυμία τους να καταβάλουν τους φόρους που τους επιβάλλονται. Περιλαμβάνει τη σπατάλη δημοσίου χρήματος, τις δαπάνες χρημάτων των φορολογουμένων σε περιττά αντικείμενα ή υπηρεσίες, τη δωροδοκία-χρηματισμό με αντάλλαγμα προνομιακή μεταχείριση, τις κακές οικονομικές αποφάσεις, την αναποτελεσματική χρήση των πόρων, την αποτυχία επίτευξης στόχων και τον μη απολογισμό διαχείρισης, δηλαδή την έλλειψη οικονομικής διαφάνειας και κατάλληλης εποπτείας.
4. Η Ατιμωρησία, αναφέρεται στην ανοχή του κράτους στη φοροδιαφυγή που εντείνει το φαινόμενο της οικονομικής διαφθοράς. Στοιχεία της Ατιμωρησίας είναι οι ελαφρές, λιγότερο αυστηρές από τις συνήθεις ποινές που επιβάλλονται για ένα συγκεκριμένο αδίκημα, όπως μειωμένο πρόστιμο ή αναστολή. Επίσης, η εξαγορά-χρηματισμός των υπεύθυνων για την επιβολή της ποινής με σκοπό τη μείωση της ή και την ακύρωση της, και η φορολογική «αμνηστία», η χρονική περίοδος κατά την οποία μια κυβέρνηση επιτρέπει στους φορολογούμενους να εξοφλήσουν τους καθυστερημένους φόρους τους χωρίς πρόστιμα ή τόκους, ή ακόμα και την παραγραφή τους.
5. Η Υπερβολική φορολόγηση αναφέρεται στα τεκμήρια φορολόγησης, στους υψηλούς συντελεστές και τους επιπλέον φόρους, που επιφέρουν αύξηση των εσόδων για το κράτος. Η υπερβολική φορολόγηση συνεπάγεται την καταβολή των φόρων που συχνά είναι βάρος για τους πολίτες και τις επιχειρήσεις, λόγω των υψηλών συντελεστών, των επιπλέον φόρων που προστίθεται στους τυπικούς φόρους που πρέπει να πληρώσουν τα άτομα και οι επιχειρήσεις, ενώ η άδικη φορολογική κλίμακα αναφέρεται στην πρακτική χρέωσης διαφορετικών φορολογικών συντελεστών σε διαφορετικά άτομα ή οργανισμούς με βάση το εισόδημά τους ή άλλους παράγοντες.
Από την πολυετή έρευνα που διοργάνωσε και διηύθυνε ο υποφαινόμενος σε 6 διαφορετικές κατηγορίες φορολογούμενων, απαντήθηκαν 4.898 ερωτηματολόγια, και προέκυψαν τα παρακάτω γενικά αποτελέσματα:
Οι 890 εφοριακοί θεωρούν ότι η σημαντικότερη (1η) αιτία φοροδιαφυγής είναι η Υπερβολική Φορολόγηση (Υψηλοί συντελεστές, Τεκμήρια, Επιπλέον των τακτικών φόροι, Φορολογική κλίμακα), ακολουθούμενη από την (2η) Ατιμωρησία (Ελαφριές ποινές, μείωση ποινής, Εξαγορά-Χρηματισμός, Παραγραφή), εν συνεχεία η (3η) Πολυπλοκότητα της Νομοθεσίας (Συχνές αλλαγές νόμων, «Παράθυρα» σε νόμους, Άγνοια φορολογικών εγκυκλίων, Γραφειοκρατία), ακολουθούμενη από την (4η) Αδιαφάνεια στη διαχείριση δημοσίων εσόδων (Σπατάλη Δημοσίου χρήματος, Δωροδοκία-Χρηματισμός, Κακή διαχείριση, Μη Απολογισμός) και στην τελευταία θέση η (5η) Έλλειψη παιδείας που διαμορφώνεται από την Επιχειρηματική ηθική, τη Φορολογική συνείδηση, το Μορφωτικό επίπεδο και την Κουλτούρα φορολογούμενων.
Ακραίες τιμές σημειώθηκαν για το κριτήριο της Υπερβολικής Φορολόγησης, η μέγιστη στα Τρίκαλα, ενώ η ελάχιστη εμφανίστηκε στον Πειραιά. Για την Ατιμωρησία, η μέγιστη τιμή εμφανίστηκε στην Κέρκυρα, ενώ η ελάχιστη στον Πειραιά. Η Πολυπλοκότητα της Νομοθεσίας εμφάνισε μέγιστη τιμή στον Πειραιά και ελάχιστη στα Τρίκαλα. Για την Αδιαφάνεια στη διαχείριση δημοσίων εσόδων υψηλότερη τιμή έδωσαν οι ερωτώμενοι στον Πειραιά, ενώ τη χαμηλότερη στα Τρίκαλα. Τέλος, για την Έλλειψη παιδείας η μέγιστη τιμή καταγράφηκε στα Χανιά, και η ελάχιστη στον Πειραιά.
Οι 1.657 επιχειρηματίες, οι 1.022 λογιστές, οι 418 τραπεζικοί υπάλληλοι και οι 447 δημόσιοι υπάλληλοι (ΟΤΑ) συμφωνούν ότι η 1η αιτία για τη φοροδιαφυγή είναι η Υπερβολική Φορολόγηση, 2η η Ατιμωρησία 3η η Αδιαφάνεια στη διαχείριση δημοσίων εσόδων, 4η η Πολυπλοκότητα Νομοθεσίας και στην τελευταία, 5η θέση η Έλλειψη παιδείας, ενώ οι 464 εκπαιδευτικοί επέλεξαν στην 4η θέση της Έλλειψη Παιδείας και στην 5η θέση την Πολυπλοκότητα Νομοθεσίας με τους υπόλοιπους παράγοντες να παραμένουν στην ίδια σειρά αξιολόγησης.
Για τους επιχειρηματίες, η μέγιστη τιμή για την Υπερβολική Φορολόγηση σημειώθηκε στα Τρίκαλα και η μικρότερη στην Ανατολική Αττική, για την Ατιμωρησία, η μέγιστη τιμή σημειώθηκε στον Πειραιά και η ελάχιστη στην Καρδίτσα, για την Αδιαφάνεια στη διαχείριση δημοσίων εσόδων η μέγιστη τιμή εμφανίστηκε στην Κόρινθο και η ελάχιστη στη Μεσσηνία, για την Πολυπλοκότητα Νομοθεσίας, είχαμε μέγιστη τιμή στην Ανατολική Αττική και ελάχιστη στα Τρίκαλα, και τέλος, για την Έλλειψη Παιδείας η μέγιστη τιμή εμφανίστηκε στην Αργολίδα και η ελάχιστη στην Πρέβεζα.
Για τους λογιστές, η μέγιστη τιμή για την Υπερβολική Φορολόγηση σημειώθηκε στα Τρίκαλα και η μικρότερη στην Μαγνησία, για την Ατιμωρησία, η μέγιστη τιμή σημειώθηκε στη Μαγνησία και η ελάχιστη στα Τρίκαλα, για την Αδιαφάνεια στη διαχείριση δημοσίων εσόδων η μέγιστη τιμή εμφανίστηκε στη βόρεια Αττική και η ελάχιστη στα Τρίκαλα, για την Πολυπλοκότητα Νομοθεσίας, είχαμε μέγιστη τιμή στην Καρδίτσα και ελάχιστη στα Τρίκαλα, και τέλος, για την Έλλειψη Παιδείας η μέγιστη τιμή εμφανίστηκε στα Χανιά και η ελάχιστη στην Καρδίτσα.
Οι τραπεζικοί υπάλληλοι, που επέλεξαν τη μέγιστη τιμή για την Υπερβολική Φορολόγηση ήταν από την Άρτα και τη μικρότερη από τον Πειραιά, για την Ατιμωρησία, η μέγιστη τιμή σημειώθηκε στο Ηράκλειο και η ελάχιστη στην Άρτα, για την Αδιαφάνεια στη διαχείριση δημοσίων εσόδων η μέγιστη τιμή εμφανίστηκε στην Πρέβεζα και η ελάχιστη στο Ηράκλειο, για την Πολυπλοκότητα Νομοθεσίας, είχαμε μέγιστη τιμή στην Πέλλα και ελάχιστη στο Ηράκλειο, και τέλος, για την Έλλειψη Παιδείας η μέγιστη τιμή εμφανίστηκε στον Πειραιά και η ελάχιστη στο Ηράκλειο.
Για τους δημοσίους υπαλλήλους (εργαζόμενοι στους ΟΤΑ), η μέγιστη τιμή για την Υπερβολική Φορολόγηση σημειώθηκε στην Άρτα και η μικρότερη στην Δυτική Αττική, για την Ατιμωρησία, η μέγιστη τιμή σημειώθηκε στη Θεσπρωτία και η ελάχιστη στην Αργολίδα, για την Αδιαφάνεια στη διαχείριση δημοσίων εσόδων η μέγιστη τιμή εμφανίστηκε στην Κόρινθο και η ελάχιστη στην Αργολίδα, για την Πολυπλοκότητα Νομοθεσίας, είχαμε μέγιστη τιμή στην Αργολίδα και ελάχιστη στη Θεσπρωτία, και τέλος, για την Έλλειψη Παιδείας η μέγιστη τιμή εμφανίστηκε στη Δυτική Αττική και η ελάχιστη στην Κόρινθο.
Τέλος, οι εκπαιδευτικοί κατέγραψαν τη μέγιστη τιμή για την Υπερβολική Φορολόγηση στην Αργολίδα και τη μικρότερη στην Πέλλα, για την Ατιμωρησία, η μέγιστη τιμή σημειώθηκε στην Κόρινθο και η ελάχιστη στην Άρτα, για την Αδιαφάνεια στη διαχείριση δημοσίων εσόδων η μέγιστη τιμή εμφανίστηκε στην Άρτα και η ελάχιστη στην Αργολίδα, για την Πολυπλοκότητα Νομοθεσίας, είχαμε μέγιστη τιμή στην Πέλλα και ελάχιστη στο Ηράκλειο, και τέλος, για την Έλλειψη Παιδείας η μέγιστη τιμή εμφανίστηκε στον Πέλλα και η ελάχιστη στην Άρτα. Παρά την ταύτιση σε μεγάλο βαθμό στην αξιολόγηση και κατάταξη των κριτηρίων που οδηγούν στη φορορραγία, εντοπίζονται διαφορές στα υπο-κριτήρια (επιμέρους παράγοντες), καθώς και διαφοροποιημένη σημαντικότητα από τους ερωτώμενους στις διαφορετικές Περιφερειακές ενότητες (πρώην νομούς) της χώρας. Η συσχέτιση των αποτελεσμάτων με δεδομένα όπως το δηλωθέν εισόδημα ανά φορολογούμενο, ο μέσος φόρος που καταβλήθηκε, καθώς και η δομή της οικονομίας κάθε Περιφερειακής ενότητας, είναι δυνατόν να αναδείξουν κάποιες αιτίες για τη διαφοροποίηση στα αποτελέσματα των ερωτώμενων.
Γίνεται αντιληπτό πως η αποτελεσματική αντιμετώπιση του πολύπλοκου ζητήματος της φοροδιαφυγής απαιτεί ενέργειες και πολιτικές για να επιτευχθεί η απλοποίηση της φορολογικής νομοθεσίας, η αναδιάρθρωση και ο εκσυγχρονισμός του φορολογικού μηχανισμού, κυρίως στην πληροφορική τεχνολογία και στην αύξηση των ηλεκτρονικών συναλλαγών, η αλλαγή της φορολογικής νοοτροπίας, κουλτούρας και παιδείας των φορολογούμενων και των κρατικών λειτουργών, με θέσπιση συστήματος κινήτρων για φορολογική συνέπεια και συμμόρφωση, και τέλος ο σεβασμός και σύνεση στη διαχείριση των δημοσίων εσόδων από την πολιτεία.
* Καθηγητής, Διεθνές Πανεπιστήμιο Ελλάδος, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο
