Περί το 690 π.Χ. κάτι αξιοπερίεργο για την εποχή λαμβάνει χώρα στη Μεσοποταμία: το βαβυλωνιακό μυθολογικό έπος Enūma Eliš επανεκδίδεται με μία μικρή «φιλολογική» παρέμβαση. Οι Ασσύριοι κατακτητές της βαβυλωνιακής αυτοκρατορίας μισθώνουν γραφείς οι οποίοι ξαναγράφουν το έπος βάζοντας στη θέση του βαβυλωνιακού Marduk την εθνική τους κεντρική θεότητα, Ashur [α].
Πηγαίνοντας αρκετούς αιώνες πιο πίσω, περί το 2.000 π.Χ., στην περιοχή της Δωδώνης στη σημερινή βορειοδυτική Ελλάδα μια ανάλογη μεταβολή λαμβάνει χώρα. Πελασγικοί (εικάζεται) κτηνοτροφικοί πληθυσμοί κατέρχονται, καταλαμβάνουν τις περιοχές και προχωρούν σε μόνιμη εγκατάσταση. Το σαφώς προγενέστερό τους Μαντείο της Δωδώνης, υπαίθριο γύρω από μια βελανιδιά και αφιερωμένο σε μια μάλλον αρχετυπική θεότητα της Γης και της Γονιμότητας παραμένει ως έχει. Οι κατακτητές όμως υπάγουν αυτή τη θεότητα στο δικό τους θρησκευτικό σύστημα. Αιώνες αργότερα χτίζεται εκεί ναός στο Δία και η θεότητα του αρχαιότερου μαντείου στο μετέπειτα ελλαδικό χώρο υπάγεται στο νέο πάνθεον, με τον Όμηρο επί παραδείγματι να την περιγράφει ως Διώνη, μητέρα της Αφροδίτης μαζί με το Δία.
Στις περιπτώσεις αυτές βλέπουμε μια τακτική κατά την οποία δεν επιχειρείται εξαφάνιση του υπάρχοντος πολιτιστικού ή λατρευτικού συστήματος αλλά η ενσωμάτωσή του στο πολιτιστικό οικοδόμημα, την αντίληψη και την ιεράρχηση των νέων κρατούντων. Δε μεταβάλλεται η πραγματικότητα πάνω στην οποία βασίζεται μια συζήτηση, αλλά μεταβάλλονται οι όροι με τους οποίους αυτή γίνεται. Με αυτό το ερμηνευτικό εργαλείο θα μιλήσουμε σήμερα για τα απροσδόκητα αποτελέσματα των εκλογών της 21ης Μαΐου και των εκλογών της 25ης Ιουνίου.
Το σύνολο των δημοσκοπικών και κομματικών μηχανισμών δήλωσε βαθιά έκπληξη κάθε πιθανού προσήμου από τα αποτελέσματα των εκλογών της 21ης Μαΐου. Η δε εικόνα του εκλογικού αποτελέσματος εξέπληξε και το μηχανισμό της Νέας Δημοκρατίας, η οποία ξεκινούσε από προοπτική νίκης, χωρίς όμως να αποτολμά προβλέψεις τέτοιας διαφοράς. Ανάλογη και βαθιά συνδεδεμένη έκπληξη υπήρξε και μετά τις εκλογές, όταν δημοσιεύτηκε η έρευνα του aboutpeople για το News247, η οποία προσπάθησε να διερευνήσει τα κριτήρια της ψήφου των πολιτών [β]. Η παρατήρηση πως το σκάνδαλο των υποκλοπών και η τραγωδία των Τεμπών βρίσκονταν στις τελευταίες θέσεις των απαντήσεων έβαλε σε σκέψεις αρκετούς από όσους έκαναν προεκλογικές εκτιμήσεις για τις διαθέσεις και τις επιλογές του κόσμου.
Είναι τελικά προβλέψιμα τα αποτελέσματα εκλογών;
Σε αυτό το σημείο αξίζει να μελετηθεί πολύ προσεκτικά η ανάλυση του MediaWatch που δημοσιεύτηκε στις 9/6/2023 [γ]. Το MediaWatch εντάσσεται στο φάσμα εγχειρημάτων που επιχειρούν να αναγνωρίσουν και να αντιμετωπίσουν δίκτυα παραπληροφόρησης και προπαγάνδας στην ενημέρωση και αξιοποίησε την προεκλογική περίοδο για την εφαρμογή μερικών εκ των εργαλείων του. Η προεκλογική μεθοδολογία τους ήταν η αυτοματοποιημένη παρακολούθηση και καταγραφή στοιχείων για τα άρθρα των εγγεγραμμένων μέσων ενημέρωσης στο διαδικτυακό μητρώο της Ελληνικής Γενικής Γραμματείας Ενημέρωσης και Επικοινωνίας. Αυτό μεταφράζεται σε πάνω από 25.000 άρθρα καθημερινά, προερχόμενα από περίπου 1.500 μέσα ενημέρωσης (!) στο διάστημα 24/4 έως 18/5. Σε αυτούς τους όγκους δεδομένων εξυπακούεται πως η ανάλυση γίνεται με ημι-αυτόματες επιβλεπόμενες μεθόδους ανάλυσης περιεχομένου. Στον αντίποδα της αυτοματοποίησης όμως, δίνεται η εικόνα του πραγματικού όγκου ενημέρωσης στον οποίο εκτίθεται το ελληνικό κοινό, καθώς συμπεριλαμβάνει το γαλαξία μικρών ενημερωτικών μέσων τα οποία σε περιοχές εκτός των 2-3 μεγαλύτερων αστικών κέντρων δύνανται να έχουν επιρροή αντίστοιχη ή μεγαλύτερη των μέσων εθνικής εμβέλειας.
Το πρώτο και πιο χτυπητό εύρημα αφορούσε το ποσοστό άρθρων που αναφέρονταν σε κάθε κόμμα: Νέα Δημοκρατία 37,2%, ΣΥ.ΡΙΖ.Α. 27,89%, ΠΑ.ΣΟ.Κ. 14,88%, Κ.Κ.Ε. 8,22%, Ελληνική Λύση 0,83%, Με.Ρ.Α.25 3,09% και τέλος άρθρα που αναφέρονταν σε δύο ή περισσότερα κόμματα ήταν το 7,89% του συνόλου. Με εξαίρεση το ΣΥ.ΡΙΖ.Α. και την Ελληνική Λύση, τα εκλογικά αποτελέσματα βρίσκονταν εντός ± 3,5% από τον όγκο της ηλεκτρονικής δημοσιογραφικής κάλυψης. Αποτελεί αυτό ένδειξη πως η κάλυψη και η έλλειψη αυτής μπορεί ευθέως να καθορίσει τα ποσοστά των εκλογών; Θα πούμε ένα κατηγορηματικό «όχι», καθώς η ίδια έκθεση παρουσιάζει ένα πολύ σημαντικότερο εύρημα που γεφυρώνει αυτά τα δύο άκρα του συλλογισμού με πιο εύλογο τρόπο.
Η έκθεση συμπεριλαμβάνει και τον όγκο της δημοσιογραφικής κάλυψης συγκεκριμένων θεματικών. Αναφέρουμε κατά σειρά πως οι δημοσκοπήσεις (άρα το ζήτημα της κυβερνησιμότητας και της λειτουργίας του κράτους) αποτέλεσαν το 9,72% των άρθρων, οι εξελίξεις στην Τουρκία και η «τουρκική απειλή» αποτέλεσαν το 7,71% των άρθρων, στην τραγωδία των Τεμπών αναφερόταν το 7,55% των άρθρων και στις υποκλοπές το 5,93% των άρθρων. Παρά το ότι η μεθοδολογίες της δημοσκόπησης της aboutpeople και της μελέτης του MediaWatch δεν επιτρέπουν την «ένα-προς-ένα» σύγκριση των αποτελεσμάτων, έχουμε τέσσερα σημαντικά συμπεράσματα.
- Πρώτον, πως η συστηματική ανάδειξη και υποβάθμιση θεμάτων στη δημοσιογραφική κάλυψη φαίνεται να έχει άμεση και αποδείξιμη σχέση με την ιεράρχησή τους στο νου των ψηφοφόρων μπροστά στην κάλπη.
- Δεύτερον, πως η συστηματική διαμόρφωση ακριβώς αυτής της «δημόσιας συζήτησης» δεν έχει μόνο οικονομικό (περισσότερα «κλικ» στα δημοφιλή θέματα), αλλά και πολιτικό χαρακτήρα.
- Τρίτον, πως η συγκεκριμένη μορφή της δημοσιογραφικής ατζέντας μπορεί να πριμοδοτεί ένα πολιτικό πρόγραμμα απλά και μόνο ταιριάζοντας στα δυνατά του σημεία και αποφεύγοντας τα αδύναμα, ακόμα και αν το κάθε άρθρο από μόνο του είναι δημοσιογραφικά άρτιο.
- Τέταρτον, πως τα τεχνολογικά μας εργαλεία πλέον καλύπτουν το χάσμα που είχε δημιουργηθεί από την έκρηξη της (ανα)παραγωγής δημοσιογραφικού περιεχομένου.
Κλείνοντας λοιπόν, μπορούμε να πούμε πως η μαζική ενημέρωση πλέον μπορεί (και αποτελεί δημοκρατική υποχρέωση) να αρχίσει να μελετάται με στοχοπροσηλωμένο και δομημένο τρόπο.
[α] Frahm, E. (2017). Assyria and the South. A Companion to Assyria, 286–298. https://doi.org/10.1002/9781118325216.ch15
[β] News 24/7. (2023, May 24). Έρευνα aboutpeople: Γιατί ψηφίσαμε όπως ψηφίσαμε;. News 24/7. https://www.news247.gr/ekloges/ereyna-aboutpeople-giati-psifisame-opos-psifisame.10053417.html
[γ] Civic Information Office. (2023, June 9). Εκλογές 2023: Τι αποκαλύπτει η εκλογική ενημέρωση από τα ψηφιακά μέσα. Medium. https://medium.com/cvcio/elections-2023-01-922021ccf368
*O Έκτωρ-Ξαβιέ Δελαστίκ είναι Φυσικός Εφαρμογών, Υ.Δ. Τμήματος Ιατρικής του Πανεπιστημίου Πατρών
