Όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι ενώπιον του νόμου: αυτό είναι το βασικό δόγμα της δημοκρατικής κοινωνικής τάξης. Είναι η υπόσχεση που δίνουν οι δημοκρατίες δυτικού τύπου πώς όλοι οι πολίτες θα έχουν ίση μεταχείριση – ότι θα έχουν τις ίδιες ευκαιρίες για πρόοδο και ανάπτυξη, ανεξαρτήτως φύλου, θρησκείας ή καταγωγής.
Την ίδια ώρα όμως, αυτές οι δημοκρατίες είναι οργανωμένες με καπιταλιστικό τρόπο. Και ο καπιταλισμός δημιουργεί και ασταμάτητα κάθε είδους ανισότητες, ιδιαίτερα σε οικονομικούς όρους. Πώς όμως αναπτύχθηκε η σχέση μεταξύ ισότητας και ανισότητας στην ιστορία των αστικών κοινοβουλευτικών δημοκρατιών; Και πώς μπορεί να αντέξει μια κοινωνία πριν τη διαλύσει η τεράστια κρίση, όπως αυτή που βιώνουμε αυτή τη στιγμή;
Αυτά είναι τα ερωτήματα που ο Γάλλος οικονομολόγος Τομά Πικετί προσπαθεί να απαντήσει στο τελευταίο βιβλίο του με τίτλο «A Brief History of Equality» (Μια σύντομη ιστορία της ισότητας). Ο Πικετί στο βιβλίο του, που μπορεί άνετα να διαβαστεί σε ένα Σαββατοκύριακο, αφηγείται την ιστορία της δημοκρατίας ως σταδιακή υπέρβαση της ανισότητας – και εξηγεί τι πρέπει να γίνει για να υπερασπιστούμε αυτή την πρόοδο ακόμη και σε περιόδους κρίσης.
Το φαινομενικά περίεργο είναι ότι ο Πικετί διατυπώνει κάποιες νέες ιδέες για όσους έχουν ήδη εντρυφήσει στο βασικό έργο του «Το κεφάλαιο στον 21ο αιώνα», όπου έχει περιγράψει πρωτίστως την αυξανόμενη ανισότητα στα σημερινά καπιταλιστικά κράτη. Στο νέο του βιβλίο , ο Πικετί έχει έναν πιο αισιόδοξο τόνο: «Όσο περίεργο κι αν φαίνεται, ο κόσμος των αρχών της δεκαετίας του 2020 είναι πιο ισότιμος από αυτόν του 1950 ή του 1900, που με τη σειρά του ήταν από πολλές απόψεις πιο ισότιμος από τον κόσμο του 1850 ή του 1780».
Πολλοί θα εκπλαγούν και θα αναρωτηθούν: από πού πηγάζει η αισιοδοξία του; Το συμπέρασμα ότι βρισκόμαστε στο σωστό δρόμο καθώς η ισότητα μεταξύ των ανθρώπων έχει αυξηθεί;
«Το κύριο μήνυμα είναι στην πραγματικότητα ότι υπάρχει μια μακροπρόθεσμη ιστορική τάση προς μεγαλύτερη κοινωνική, πολιτική και οικονομική ισότητα. Αυτή η μακροπρόθεσμη προοπτική είναι ένα πολύ αξιοσημείωτο εύρημα, δηλαδή ότι μπορούμε να δούμε μια τάση προς μεγαλύτερη κατανομή όσον αφορά την πολιτική εξουσία και επίσης από την άποψη του εισοδήματος», λέει ο Πικετί σε συνέντευξή του στην Frankfurter Rundchau. “Φυσικά, δεν χρειάζεται να γιορτάζουμε, πολλές ανισότητες επιμένουν σήμερα. Και το μονοπάτι είναι πολύπλοκο και συχνά διφορούμενο. Υπάρχει όμως μια τάση προς περισσότερη ισότητα. Και αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό σήμερα, όταν πολλοί απελπίζονται με το παρόν, να τονίσουμε αυτή την ιστορική εξέλιξη».
Οι μεγάλες επαναστάσεις
Ο Πικετί εξετάζει στο νέο βιβλίο του μια πολύ μεγάλη χρονική περίοδο: Ξεκινά με τις γαλλικές και αμερικανικές επαναστάσεις και τις εξεγέρσεις των σκλάβων στα τέλη του 18ου αιώνα και τις εξεγέρσεις των αγροτών. Και επισημαίνει δύο μακροπρόθεσμες παράλληλες εξελίξεις: Με το τέλος των προνομίων για την αριστοκρατία στην πορεία της Γαλλικής Επανάστασης, που συνέπεσε με το τέλος αυτών των τύπων κοινωνίας. Η άλλη εξέλιξη ξεκίνησε με την εξέγερση των σκλάβων στον Άγιο Δομίνικο το 1791, η οποία προανήγγειλε την αρχή του τέλους της αποικιοκρατίας και της δουλείας. Αυτά τα δύο φαινόμενα διατρέχουν παράλληλα τον 19ο και τον 20ο αιώνα. «Αυτά τα κινήματα συνεχίστηκαν κατά κάποιο τρόπο στον αιώνα μας, σκεφτείτε για παράδειγμα τον αγώνα για τη δικαιοσύνη των φύλων. Βεβαίως, απέχουμε ακόμη πολύ από μια ικανοποιητική κατάσταση. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι αυτές οι εξελίξεις πηγαίνουν πολύ βαθύτερα και έχουν πολύ ισχυρότερη βάση στους πολιτικούς κοινωνικούς αγώνες από ό,τι πιστεύαμε προηγουμένως. Δεν πρόκειται μόνο για τη μείωση της ανισότητας που επιτεύχθηκε από τον Α’ Παγκόσμιο και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι ήταν από μόνοι τους συνέπεια των κοινωνικών εντάσεων. Αυτή η μείωση βασίζεται επίσης στα κοινωνικά πολιτικά κινήματα», λέει ο Πικετί.
Πολιτικές αποφάσεις
Η παρατήρηση του Πικετί έρχεται σε αντίθεση με τη «μοιρολογική» θέση ότι δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα για την ανισότητα. Οι αποφάσεις που διέπουν την ανισότητα είναι πάντα πολιτικού χαρακτήρα. Ο πλούτος διανέμεται με κανόνες και θεσμούς. Είναι πάντα μια ανθρώπινη εφεύρεση.
«Πάντα έδινα έμφαση στη δυνατότητα των κοινωνικών αγώνων και της πολιτικής κινητοποίησης να φέρουν περισσότερη ισότητα στους θεσμούς», λέει ο Πικετί. «Κοιτάξτε τους ανθρώπους με χαμηλό εισόδημα, η αύξηση του πλούτου τους στον τραπεζικό τουσλογαριασμό τείνει να είναι αρνητική, ενώ αυτή των πλουσιότερων αυξάνεται, επιτρέποντας στα παιδιά τους να σπουδάσουν σε κορυφαία πανεπιστήμια και να έχουν μια καλύτερη ζωή αργότερα. Ο πλούτος μεγαλώνει πιο γρήγορα και οδηγεί σε τεράστια συγκέντρωση. Εξακολουθούμε να βλέπουμε τον πλούτο των δισεκατομμυριούχων να αυξάνεται ταχύτερα από την παγκόσμια οικονομία. Όλοι θα καταλάβουν ότι αυτή η εξέλιξη είναι πολιτικά και κοινωνικά μη βιώσιμη.Αυτή η εξέλιξη βασίζεται στις δικές μας αποφάσεις και δεν είναι νόμος της φύσης. Έχει να κάνει με τις κυβερνήσεις και τους θεσμούς που επιλέγουμε, οι οποίοι αντικατοπτρίζουν την ισορροπία δυνάμεων μεταξύ των κοινωνικών τάξεων.
Η νέα φάση
Ο Πικετί υποστηρίζει ότι υπάρχει μια αλλαγή στην κυρίαρχη ιδεολογία που ξεκίνησε μετά την οικονομική κρίση του 2008 και επιταχύνθηκε στην κρίση του Covid. Αυτά τα γεγονότα έχουν σίγουρα καταρρίψει μια σειρά από βεβαιότητες. Στη δεκαετία του 1990 και στις αρχές του 2000, μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού, βρισκόμασταν σε μια πολύ νεοφιλελεύθερη φάση μιας μετακομμουνιστικής εποχής. Η κυρίαρχη ιδέα ήταν ότι μια αυτορυθμιζόμενη αγορά, ο ανταγωνισμός θα οδηγεί σε κοινωνική αρμονία και ευημερία σε όλο τον κόσμο. Και ότι οι σχέσεις της Δύσης με την Κίνα, τη Ρωσία ή την Αφρική θα εξελιχθούν στο να είναι όλοι, κατά κάποιο τρόπο, ευτυχισμένοι. Αλλά αυτό το σύστημα πεποιθήσεων έχει καταρρεύσει και μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία.
Καταλύτης η κρίση;
Μήπως όμως οι κρίσεις είναι χρήσιμες ως καταλύτες αλλαγών; «Μια κλιματική κρίση μπορεί να λειτουργήσει ως επιταχυντής της αλλαγής. Αλλά δεν πρέπει να περιμένουμε καταστροφικές κρίσεις για να βρούμε λύσεις», λέει ο Πικετί . Προκλήσεις όπως η κλιματική κρίση, όπως έχουμε δει στο παρελθόν, οδηγούν στην αξιοποίηση ευκαιριών όπως ο ελάχιστος διεθνής φόρος. Η συζήτηση υπάρχει από το 2007 για ένα ταμείο αποζημιώσεων για το Νότο. Πρέπει να πάμε προς αυτή την κατεύθυνση. Αλλά δεν πρέπει να κάνουμε τους εργάτες στην Ευρώπη για παράδειγμα, που ζουν με έναν κατώτατο μισθό, να πληρώσουν για τα προβλήματα στο Πακιστάν ή στην Αιθιοπία. Αν θέλουμε να γίνει κάτι, πρέπει να εμπλέξουμε τους πλούσιους παίκτες από όλο τον κόσμο. Θα πρέπει να βρούμε ένα είδος καθολικής λύσης. Ο νεοεθνικισμός αλά Μπολσονάρο ή Τραμπ δεν δίνει λύση για αυτό. Γιατί ο νεοεθνικισμός δεν θα μπορέσει να λύσει τα μεγάλα προβλήματα που μας έρχονται. Ο αναδυόμενος νεοεθνικισμός αντιπροσωπεύει την αφήγηση: σας προστατεύουμε από τους μετανάστες και από τον υπόλοιπο κόσμο. Αυτό δεν θα λειτουργήσει μακροπρόθεσμα.
Η νέα σοσιαλδημοκρατία
Προκλήσεις όπως η εκπαίδευση, η ισότητα και η κλιματική αλλαγή απαιτούν μια νέα εποχή σοσιαλδημοκρατίας, μια νέα μορφή συμμετοχικού σοσιαλισμού του 21ου αιώνα. Η σοσιαλδημοκρατία όπως υπάρχει σήμερα, με τη μορφή ενός κράτους πρόνοιας και των κοινωνικών θεσμών, δεν πρέπει να θεωρείται ως ένα τελικό προϊόν. Αυτό ήταν ένα λάθος των δεκαετιών του 1990 και του 2000 του δημοκρατικού σοσιαλισμού. Τότε, οι σοσιαλιστές έλεγαν, εντάξει, το κοινωνικό κράτος είναι υπέροχο, οπότε δεν πρέπει να αλλάξουμε τίποτα. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν πολλές νέες προκλήσεις. Ο Πικετί δηλώνει αισιόδοξος ότι μακροπρόθεσμα η λύση θα βρεθεί μέσω της διανεμητικής δικαιοσύνης, του κράτους δικαίου, του κράτους πρόνοιας. Η αλλαγή έχει επιταχυνθεί…
