Η πτώση της στάθμης των υδάτων στον Παναμά. Μία κυβερνο-επίθεση σε πλατφόρμα πληρωμών. Ένας σεισμός που διέκοψε προσωρινά την παραγωγή μικροτσίπ στην Ταϊβάν. Και η απόφαση του Έλον Μασκ για το ποιες χώρες θα έχουν πρόσβαση στο δορυφορικό ίντερνετ. Εκ πρώτης όψεως τα γεγονότα αυτά δεν συνδέονται, δεν έχουν τίποτα άλλο κοινό, πέραν του ότι φιγουράρουν στους τίτλους της ειδησεογραφίας.
Ωστόσο, όπως επισημαίνει το Foreing Affairs, μία αόρατη γραμμή τα συνδέει: καθένα τονίζει την εξάρτηση της σύγχρονης κοινωνίας από πολύπλοκες υποδομές για να λειτουργήσει. Τα προβλήματα στη Διώρυγα του Παναμά μπορεί να καθυστερήσουν την παράδοση κρίσιμων υλών σε όλο τον κόσμο. Μια σύντομη διακοπή της παραγωγής ημιαγωγών προκαλεί πανικό. Και η ιδιοτροπία ενός δισεκατομμυριούχου μπορεί να αλλάξει την εξέλιξη ενός πολέμου.
Τι διαμορφώνει την παγκόσμια τάξη
Είμαστε πλέον εξαρτημένοι από ένα ευρύ φάσμα συστημάτων υποδομών και οι κυβερνήσεις ανταγωνίζονται για τη δημιουργία και τη συντήρηση των δικτύων που παρέχουν βασικές υπηρεσίες, από ηλεκτρισμό έως καθαρό νερό και τηλεπικοινωνίες. Η ισχύς μιας χώρας εξαρτάται από την ικανότητά της να επηρεάζει και να διαχειρίζεται αυτό το τεράστιο σύνολο συστημάτων.
Σε αυτόν τον κόσμο που κυριαρχείται από υποδομές, οι κυβερνήσεις και οι αξιωματούχοι τους δεν διατηρούν πλέον μονομερή έλεγχο στις διεθνείς σχέσεις. Αντίθετα, οι εταιρείες, η τεχνολογία και οι περιβαλλοντικές συνθήκες συνδυάζονται και αλληλεπιδρούν με τις κυβερνήσεις για να διαμορφώσουν την παγκόσμια τάξη.
Ο κεντρικός ρόλος των υποδομών στον σημερινό κόσμο εξηγεί επίσης γιατί τα φαινομενικά μικρά σημεία «ανάφλεξης», όπως η επίθεση των ανταρτών Χούθι σε φορτηγά πλοία στην Ερυθρά Θάλασσα ή οι καθυστερήσεις παραγωγής σε ένα μόνο εργοστάσιο ηλεκτρονικών, μπορούν να πυροδοτήσουν αλυσιδωτές αντιδράσεις, που ανατρέπουν τη γεωπολιτική ισορροπία ισχύος.
Πώς καθιερώθηκε ο όρος
Ο όρος «υποδομές» (στα αγγλικά infrastructure) άρχισε να κυριαρχεί στον δημόσιο διάλογο στις αρχές του Ψυχρού Πολέμου, καθώς οι διαπραγματευτές του ΝΑΤΟ στα τέλη της δεκαετίας του 1940 και του 1950 χρησιμοποίησαν τη λέξη αυτή για να περιγράψουν τα υποστηρικτικά συστήματα που απαιτούνται για τη διασφάλιση της στρατιωτικής ετοιμότητας στην Ευρώπη – αεροπορικές βάσεις, δίκτυα επικοινωνιών και συστήματα ραντάρ, για παράδειγμα.
Το 1950, ο Ουίνστον Τσόρτσιλ χλεύασε τη χρήση του όρου infrastructure από άλλους πολιτικούς, σχολιάζοντας ότι πρέπει να συμβουλευτεί ένα λεξικό. Το 1952, ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Ντιν Άτσεσον, είπε ότι βρήκε τον όρο περίεργο, σύμφωνα με τους New York Times.
Από τα τέλη της δεκαετίας του 1950, ωστόσο, οι πολιτικοί έχουν χρησιμοποιήσει τον όρο για να περιγράψουν τα πάντα, από διακρατικούς αυτοκινητόδρομους μέχρι συστήματα υγειονομικής περίθαλψης.
Οι υποδομές ως «όπλο»
Η εξάρτηση των κυβερνήσεων από τις υποδομές είναι επίσης μια ιστορία αιώνων. Καθ’ όλη τη διάρκεια του 1800, η Βρετανική Αυτοκρατορία χρησιμοποίησε την υπεροχή της στις υποδομές στις τράπεζες, τα τηλεγραφικά δίκτυα και τις θαλάσσιες μεταφορές για να ελέγξει τις απομακρυσμένες αποικίες και να τιμωρήσει τους αντιπάλους. Ομοίως, οι Ηνωμένες Πολιτείες παγίωσαν τις διεκδικήσεις σε μακρινά εδάφη με την κατασκευή του Διηπειρωτικού Σιδηροδρόμου και της Διώρυγας του Παναμά.
Η επιδίωξη της υπεροχής στις υποδομές είναι μια παλιά ιστορία, αλλά το νέο στοιχείο σήμερα είναι η διασύνδεση και η αλληλεξάρτηση των ίδιων των δικτύων. Σχεδόν τα τρία τέταρτα των παγκόσμιων αγαθών – το 80% του διεθνούς εμπορίου αγαθών κατ’ όγκο – κινούνται σε πολύπλοκα συνδεδεμένα θαλάσσια δίκτυα. Αυτά τα δίκτυα δεν υπάρχουν φυσικά, αλλά κατασκευάζονται και συντηρούνται μέσω εκατοντάδων ενδιάμεσων, τεχνολογικών συστημάτων και διαδικασιών.
Και αυτό είναι μόνο η αρχή. Οι πιο ελπιδοφόρες ανακαλύψεις στον κόσμο στη γνώση και την τεχνολογία, από τη γονιδιωματική έως τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, απαιτούν ακόμη μεγαλύτερη πολυπλοκότητα υποδομής. Οι υπολογισμοί της τεχνητής νοημοσύνης, για παράδειγμα, βασίζονται σε δισεκατομμύρια «παραμέτρους» που τροφοδοτούνται από δεκάδες χιλιάδες μονάδες επεξεργασίας υψηλής τεχνολογίας. Αυτοί οι επεξεργαστές κατασκευάζονται μέσω περίπλοκων αλυσίδων εφοδιασμού.
Μασκ Vs Ελλάδας
«Ποιος έχει περισσότερη δύναμη, ο Έλον Μασκ ή η Ελλάδα;», αναρωτιέται το Foreign Affairs. Η καθαρή περιουσία του Μασκ άνω των 200 δισεκατομμυρίων δολαρίων είναι εντυπωσιακά κοντά στο ΑΕΠ της Ελλάδας, ύψους περίπου 220 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Αλλά η εξέταση των οικονομικών κατατάξεων και μόνο παραλείπει την αλληλεξάρτηση των σημερινών παγκόσμιων παραγόντων και τη σημασία των υποδομών για τη διαμόρφωση της παγκόσμιας τάξης.
Όσον αφορά στο γεωπολιτικό βάρος, η δύναμη των υποδομών του Μασκ είναι ιλιγγιώδης. Οι αποφάσεις του επηρεάζουν -ή ακόμη και καθορίζουν ξεκάθαρα- το αν οι ουκρανικές δυνάμεις μπορούν να εξαπολύσουν επιθέσεις εναντίον ρωσικών στόχων ή αν οι ανθρωπιστικές υπηρεσίες στη Λωρίδα της Γάζας μπορούν να έχουν πρόσβαση σε ασύρματα δίκτυα.
Έχει αυτή τη δύναμη επειδή ελέγχει τη SpaceX, που παρέχει δορυφορική συνδεσιμότητα μέσω της υπηρεσίας Starlink. Ο δισεκατομμυριούχος επιχειρηματίας αποφασίζει πότε και πού το δίκτυο δορυφόρων χαμηλής τροχιάς της Starlink θα παρέχει πρόσβαση σε δίκτυα επικοινωνιών κατά τη διάρκεια μιας κρίσης. Η δύναμη του Μασκ λοιπόν ξεπερνά κατά πολύ τον πλούτο του.
Επιπλέον, η Starlink δεν είναι απλώς ένα σύστημα υποδομής που λειτουργεί μεμονωμένα. Εξαρτάται και επωφελείται από άλλα συστήματα, από τα πανεπιστήμια που εκπαιδεύουν τους μηχανικούς, από την κυβέρνηση, η οποία έχει συνάψει συμβάσεις με τη SpaceX για διαβαθμισμένα αμυντικά έργα. Η εστίαση στα έθνη-κράτη ως βασικούς παράγοντες, παραβλέπει την ανάδυση αυτών των νέων “power brokers”.
Η κόντρα Κίνας – ΗΠΑ
Στο επίκεντρο του ανταγωνισμού μεταξύ Κίνας και Ηνωμένων Πολιτειών βρίσκεται ο αγώνας για το ποιος ελέγχει τις σημερινές υποδομές. Το Πεκίνο φαίνεται να το κατανοεί αυτό. Οι ΗΠΑ όχι στον ίδιο βαθμό, σχολιάζει το Foreign Affairs.
Οι Αμερικανοί παρουσιάζουν συνεχώς την Κίνα ως μια υπαρξιακή πρόκληση για την τρέχουσα παγκόσμια τάξη πραγμάτων. Είναι «μια μάχη μεταξύ δημοκρατίας και απολυταρχίας», σύμφωνα με τον Τζο Μπάιντεν.
Αυτός ο χαρακτηρισμός απεικονίζει δύο συστήματα που ανταγωνίζονται για την υπεροχή έναντι των περιορισμένων πόρων. Μια νίκη για την Κίνα, όπως η κυριαρχία της στο λογισμικό για τη διαχείριση λειτουργιών logistics, αποτελεί απειλή για την ασφάλεια των Η.Π.Α.
Αντίθετα, η σκέψη με όρους υποδομών ωθεί πέρα από τα «δίπολα» και εστιάζει στο πώς διαφορετικοί παράγοντες διαμορφώνουν τους όρους και τα συστήματα που μετακινούν πληροφορίες, χρήματα και αγαθά.
Αυτή η προσέγγιση εφιστά την προσοχή στα δίκτυα των επικοινωνιών, των οικονομικών, των στρατιωτικών προμηθειών, της ναυτιλίας και της κατασκευής, αντί να εστιάζει σε μια σύγκρουση ιδεολογιών και κοσμοθεωριών.
Σύμφωνα με μια παραδοσιακή άποψη της γεωπολιτικής, οι υποδομές αντιπροσωπεύουν απλώς ένα ακόμη θέατρο ανταγωνισμού μεταξύ των αντιπάλων. Αλλά αυτή η προσέγγιση χαρακτηρίζει εσφαλμένα την ισχύ των υποδομών. Ο ουσιαστικός έλεγχος δεν εξαρτάται μόνο από την εθνικότητα, για παράδειγμα, του κατόχου μιας πλατφόρμας λογισμικού, αλλά και από τη λειτουργικότητα αυτής της πλατφόρμας, το ποιες δραστηριότητες αποκλείει ή επιτρέπει.
Το παράδειγμα του Διαδικτύου
Η λειτουργικότητα των υποδομών εξαρτάται από το πώς τη χρησιμοποιούν οι άνθρωποι, όχι μόνο από το ποιος την κατασκευάζει. Η πρώιμη ιστορία του Διαδικτύου παρέχει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: η αρχιτεκτονική του υποσχόταν έναν ισότιμο, ολοκληρωμένο σχεδιασμό που εκδημοκρατίζει την πρόσβαση στις πληροφορίες.
Ωστόσο, αυτό το σχέδιο σύντομα ανετράπη, καθώς λίγες πανίσχυρες εταιρείες εκμεταλλεύονταν τις δυνατότητές του για να συγκεντρώσουν εκπληκτικά κέρδη για τις ίδιες και τους μετόχους τους.
Το δίδαγμα; Η απλή πράξη κατασκευής υποδομών δεν προκαθορίζει τον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνίες θα την υιοθετήσουν και θα τις αξιοποιήσουν.
