Την απόφαση της Άγκυρας να καθυστερήσει πολύ το «πράσινο φως» στην ένταξη της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ επιχειρεί να εξηγήσει ο Reuben Silverman, ερευνητής του Ινστιτούτου Τουρκικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης, με μία εκτενή ανάλυσή του στο Foreign Policy.
Ο αναλυτής θυμίζει τι πέρασε η ίδια η Τουρκία για να ενταχθεί στη Βορειοατλαντική Συμμαχία αλλά και επισημαίνει το πώς η γειτονική χώρα έχει πετύχει να εξασφαλίζει πλέον σημαντικές υποχωρήσεις στους κόλπους του ΝΑΤΟ.
Η ένταξη της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ έχει καθυστερήσει για περισσότερο από ένα χρόνο. Ενώ κάθε άλλο μέλος του ΝΑΤΟ εκτός από την Ουγγαρία υποστήριξε την ένταξη της Στοκχόλμης, οι Τούρκοι ηγέτες κατηγόρησαν τη σκανδιναβική χώρα ότι φιλοξενεί Κούρδους τρομοκράτες.
Απαίτησαν από τη Σουηδία να αυστηροποιήσει τους αντιτρομοκρατικούς νόμους, να εκδώσει άτομα που κατηγορούνται για τρομοκρατικές δραστηριότητες στην Τουρκία και να συνεχίσει τις πωλήσεις όπλων στην Τουρκία. Οι Ηνωμένες Πολιτείες από την πλευρά τους συνέδεσαν την έγκριση της ένταξης της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ με τις μελλοντικές πωλήσεις των ΗΠΑ μαχητικών αεροσκαφών F-16 στην Τουρκία.
Καθώς η διαδικασία ένταξης της Σουηδίας σταμάτησε, οι αναλυτές προειδοποίησαν για την παρακμή της Συμμαχίας και πρότειναν μια σειρά από προτεινόμενα «καρότα και μαστίγια» με τα οποία θα μπορούσε να πειστεί να αλλάξει στάση η Άγκυρα. Κάποιοι έφτασαν στο σημείο να προτείνουν την αποβολή της Τουρκίας από το ΝΑΤΟ, παρά το γεγονός ότι μια τέτοια ενέργεια ήταν σχεδόν αδύνατη βάσει του καταστατικού της Συμμαχίας.
Η «συναλλακτική» πολιτική
Η στάση του Ερντογάν πάντως δεν εξέπληξε κανέναν. Αμερικανοί ειδικοί περιγράφουν συχνά πλέον την τουρκική εξωτερική πολιτική ως «συναλλακτική» – πράγμα που σημαίνει ότι τα τουρκικά εθνικά συμφέροντα υπερισχύουν των κοινών αξιών του ΝΑΤΟ. Κάποτε ένας αξιόπιστος σύμμαχος των ΗΠΑ, η Τουρκία προωθεί τώρα τα δικά της συμφέροντα, τα οποία συχνά έρχονται σε αντίθεση με εκείνα των Ηνωμένων Πολιτειών και των ευρωπαϊκών χωρών.
Ωστόσο ο Silverman πιστεύει ότι η εξήγηση αυτή δεν αρκεί. Θα πρέπει να δούμε την ιστορία για να κατανοήσουμε τη στάση της Τουρκίας. Η χώρα περίμενε σχεδόν τέσσερα χρόνια πριν της επιτραπεί τελικά να ενταχθεί στο ΝΑΤΟ το 1952. Η εμπειρία αυτή έπεισε τους Τούρκους φορείς χάραξης πολιτικής ότι οι σχέσεις με τις Ηνωμένες Πολιτείες, το ΝΑΤΟ και τις δυτικές χώρες περιλαμβάνουν πάντα έναν βαθμό διαπραγμάτευσης. Οι σχέσεις Τουρκίας-ΝΑΤΟ στις επτά δεκαετίες που ακολούθησαν ενίσχυσαν συχνά αυτήν την άποψη, άλλοτε υπέρ της Τουρκίας και άλλοτε εις βάρος της.
Οι προσπάθειες της Τουρκίας να ενταχθεί στο ΝΑΤΟ και σε άλλους μεταπολεμικούς θεσμούς υπό την κυριαρχία των ΗΠΑ έγιναν υπό συνθήκες ακραίας ανασφάλειας για τη χώρα. Οι Τούρκοι ηγέτες κράτησαν τη χώρα τους ουδέτερη κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, δεχόμενοι βοήθεια από τη Βρετανία και τη Γαλλία χωρίς να δεσμευτούν ως εμπόλεμοι και πουλώντας πολεμικό υλικό στη Γερμανία. Στο τέλος της σύγκρουσης, η Τουρκία βρέθηκε με λίγους φίλους μεταξύ των Συμμάχων νικητών και περικυκλωμένη από σοβιετικές δυνάμεις.
Αντί να συμμορφωθεί με τις σοβιετικές απαιτήσεις, η Τουρκία στράφηκε στη Βρετανία και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η Ουάσιγκτον αύξησε τις δεσμεύσεις της προς την Τουρκία και την Ελλάδα, κατευθύνοντας βοήθεια και στις δύο χώρες μέσω του Δόγματος Τρούμαν και του Σχεδίου Μάρσαλ.
Όταν η Δύση κρατούσε την Τουρκία στην αναμονή
Αλλά οι ηγέτες των ΗΠΑ και της Δυτικής Ευρώπης δεν ενέταξαν την Τουρκία στο ΝΑΤΟ. Η Άγκυρα έκανε πρώτη φορά αίτηση για ένταξη το 1948, όταν η συμμαχία διαμορφωνόταν, αλλά απορρίφθηκε. Η Τουρκία προσπάθησε ξανά το 1950, αλλά της προσφέρθηκε μόνο «καθεστώς συνεργάτη».
Οι αντιρρήσεις των δυτικών ηγετών για την πλήρη ένταξη της Τουρκίας δεν βασίζονταν στα ιδανικά της «δημοκρατίας, της ατομικής ελευθερίας και του κράτους δικαίου» που κατοχυρώνονται στον καταστατικό χάρτη του ΝΑΤΟ. Η στρατιωτική συμμαχία περιλάμβανε τη δικτατορία της Πορτογαλίας. Αντίθετα, το σκεπτικό τους ήταν στρατηγικό – δεν ήθελαν να επεκτείνουν τις πολιτικές και στρατιωτικές δεσμεύσεις του ΝΑΤΟ τόσο ανατολικά.
Η Τουρκία δεν κέρδισε σταθερή υποστήριξη των ΗΠΑ για την ένταξή της στο ΝΑΤΟ μόνο μετά το 1950 και το 1951, όταν η Άγκυρα έστειλε χιλιάδες Τούρκους στρατιώτες να πολεμήσουν στο πλευρό των Αμερικανών σε μερικούς από τους πιο βάναυσους μήνες του Κορεατικού Πολέμου. Η Ουάσιγκτον πρότεινε την ένταξη της Τουρκίας τον Μάιο του 1951 και ακολούθησε υποστήριξη από ολόκληρο το Συμβούλιο του ΝΑΤΟ. Η Τουρκία έγινε δεκτή το 1952 μαζί με την Ελλάδα.
Από την αρχή, η σχέση της Τουρκίας με το ΝΑΤΟ ήταν συναλλακτική. Επιδεικνύοντας την προθυμία τους να θέτουν σε κίνδυνο τους Τούρκους πολίτες για να περιορίσουν την κομμουνιστική επέκταση στην Κορέα, οι Τούρκοι ηγέτες έπεισαν τους δυτικούς ομολόγους τους ότι η χώρα είχε στρατηγική αξία. Η γεωγραφική θέση της Τουρκίας μεταξύ Ευρώπης και Ασίας —και στις μεγάλες πλωτές οδούς— φαινόταν ωφέλιμη για τη Δύση.
Δεν αισθανόταν ισότιμο μέλος
Αν και η Τουρκία ήταν συχνά σε θέση να αποσπάσει οφέλη από το ΝΑΤΟ, η χώρα δεν ήταν πάντα ισότιμη με τους δυτικούς ομολόγους της. Οι Τούρκοι ηγέτες ένιωσαν ότι τα εθνικά τους συμφέροντα ήταν υποτακτικά σε αυτά των Ηνωμένων Πολιτειών και άλλων συμμάχων. Η προθυμία της Ουάσιγκτον να διαπραγματευτεί με τη Σοβιετική Ένωση για τους πυρηνικούς πυραύλους των ΗΠΑ που στάθμευαν στην Τουρκία κατά τη διάρκεια της κουβανικής πυραυλικής κρίσης ήταν ένα παράδειγμα αυτής της δυναμικής.
Ο Κίσινγκερ όμως τη θεωρούσε πιο σημαντική από την Ελλάδα
Μια δεκαετία αργότερα, όταν η Τουρκία εισέβαλε στην Κύπρο, η ένταξη στο ΝΑΤΟ λειτούργησε προς όφελός της. Ο τότε υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Χένρι Κίσινγκερ είδε την Τουρκία ως «πιο σημαντική» από την Ελλάδα. Μη πεπεισμένοι, οι Δημοκρατικοί στο Κογκρέσο των ΗΠΑ ψήφισαν υπέρ της διακοπής των πωλήσεων όπλων στην Τουρκία.
Η κυβέρνηση της Άγκυρας απάντησε στο εμπάργκο επιτρέποντας σε πολλά επιπλέον σοβιετικά αεροπλανοφόρα να περάσουν από τη Μαύρη Θάλασσα στη Μεσόγειο και τερματίζοντας τη μονομερή πρόσβαση των ΗΠΑ σε βάσεις στην Τουρκία. Την παραμονή της ετήσιας συνόδου κορυφής του ΝΑΤΟ τον Μάιο του 1978, ο Τούρκος πρωθυπουργός Μπουλέντ Ετζεβίτ αρνήθηκε να υπογράψει μια κοινή δήλωση και είπε στους δημοσιογράφους ότι δεν έβλεπε «καμία απειλή» για την Τουρκία από την ΕΣΣΔ. Πρόσθεσε ότι ένα συνεχές εμπάργκο των ΗΠΑ είναι πιθανό να μειώσει τη συνεισφορά της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ.
Δύο μήνες αργότερα, η Γερουσία των ΗΠΑ ψήφισε την άρση του εμπάργκο όπλων της Τουρκίας. Πραγματοποιώντας διαπραγματεύσεις με το ΝΑΤΟ, οι ηγέτες της Τουρκίας ικανοποίησαν τη βραχυπρόθεσμη δημόσια οργή έναντι των ΗΠΑ χωρίς να υπονομεύσουν πλήρως τις μακροπρόθεσμες στρατηγικές σχέσεις της χώρας τους. Η συναλλακτική διπλωματία είχε αποδώσει.
Η Τουρκία στο επίκεντρο της στρατηγικής των ΗΠΑ
Η Ιρανική Επανάσταση, η σοβιετική εισβολή στο Αφγανιστάν και το ξέσπασμα του πολέμου Ιράν-Ιράκ τοποθέτησαν ξανά την Τουρκία στο «επίκεντρο» της στρατηγικής των ΗΠΑ – και έδωσαν στους στρατιωτικούς ηγέτες της Τουρκίας περισσότερο χώρο για ελιγμούς. Οι Ηνωμένες Πολιτείες αύξησαν τη βοήθειά τους προς την Άγκυρα ακόμη και εν μέσω αναφορών για βασανιστήρια, που διερευνήθηκαν από τη Διεθνή Αμνηστία, γεγονός που ώθησε χώρες όπως η Δανία και η Νορβηγία να παγώσουν την οικονομική τους υποστήριξη. Μέχρι το 1991, μόνο το Ισραήλ και η Αίγυπτος λάμβαναν περισσότερη στρατιωτική βοήθεια από τις ΗΠΑ από την Τουρκία.
Η διάλυση της ΕΣΣΔ και οι νέες παραχωρήσεις
Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου και η διάλυση της ΕΣΣΔ μεταξύ 1989 και 1991 απείλησε να καταστήσει το ΝΑΤΟ “περιττό” – και να μειώσει τη σημασία της Τουρκίας για τους δυτικούς συμμάχους της. Εν μέρει για να επιβεβαιώσει την κεντρική θέση της Τουρκίας στα δυτικά συμφέροντα, ο τότε Τούρκος Πρόεδρος Τουργκούτ Οζάλ έδωσε την υποστήριξή του στην εκστρατεία υπό την ηγεσία των ΗΠΑ κατά του Ιράκ μετά την εισβολή του στο Κουβέιτ το 1990. Άνοιξε επίσης την οικονομία της Τουρκίας για να ενθαρρύνει τις ξένες επενδύσεις. Σε αντάλλαγμα, ο Οζάλ ήλπιζε να εξασφαλίσει παραχωρήσεις από τις Ηνωμένες Πολιτείες και άλλους συμμάχους στην Ευρώπη, όπως αυξημένη πρόσβαση για τα τουρκικά κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα στην αγορά των ΗΠΑ.
Το ΝΑΤΟ άρχισε να επεκτείνει τις φιλοδοξίες του με τρόπους που ταίριαζαν στα τουρκικά συμφέροντα. Η συμμαχία παρείχε στην Τουρκία επιπλέον αεροσκάφη κατά τη διάρκεια του Πολέμου του Κόλπου για να αποτρέψει τις ιρακινές επιθέσεις. Επέλεξε να παρέμβει στη Βοσνία και το Κοσσυφοπέδιο, όπου η Τουρκία ανησυχούσε για τις σερβικές επιθέσεις κατά των μουσουλμάνων. Έγινε λόγος ακόμη και για «ενισχυμένη εταιρική σχέση» μεταξύ Άγκυρας και Ουάσιγκτον.
Η άνοδος του Ερντογάν στην εξουσία
Παρά τις εξελίξεις αυτές, η Τουρκία τη δεκαετία του 1990 συγκλονίστηκε από οικονομικές κρίσεις, βία και πολιτική αστάθεια. Το χάος αυτών των χρόνων βοήθησε να δυσφημιστούν τα καθιερωμένα κόμματα και να έρθει ο Ερντογάν και το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) στην εξουσία το 2003.
Αρχικά, το ΑΚΡ ενέτεινε τις προσπάθειες της Τουρκίας να συνεργαστεί με δυτικούς συμμάχους. Υπήρχαν όμως πολλές αποτυχίες. Οι ενταξιακές συνομιλίες της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση σταμάτησαν μετά την ένταξη της Κύπρου στο μπλοκ και την εκλογή Ευρωπαίων ηγετών όπως η Γερμανίδα Άνγκελα Μέρκελ και ο Γάλλος Νικολά Σαρκοζί, οι οποίοι και οι δύο αντιτάχθηκαν στην ένταξη της Άγκυρας στην ΕΕ.
Καθώς το ΑΚΡ έχασε την υποστήριξη των δυτικοκεντρικών ομάδων στον συνασπισμό του -συμπεριλαμβανομένων των φιλελεύθερων και του θρησκευτικού κινήματος Γκιουλέν- ο Ερντογάν βασίστηκε σε πολιτικές φατρίες που υποστήριζαν μια «ευρασιατική» εξωτερική πολιτική που ήταν λιγότερο δυτική και περισσότερο δεσμευμένη με τη Ρωσία και την Κεντρική Ασία .
Από όλες τις συγκρούσεις μεταξύ της Τουρκίας και των συμμάχων της στο ΝΑΤΟ στη μεταψυχροπολεμική εποχή, η πιο κεντρική ήταν για τις σχέσεις με τις κουρδικές εθνικιστικές ομάδες. Η Ουάσιγκτον επανειλημμένα προσβλέπει στις κουρδικές ομάδες να ενεργήσουν ως τοπικοί εταίροι σε στρατιωτικές επιχειρήσεις – πρώτα εναντίον του Σαντάμ Χουσεΐν στο Ιράκ και αργότερα κατά του Ισλαμικού Κράτους στη Συρία και το Ιράκ.
Εν τω μεταξύ, τα αντικουρδικά μέτρα που έλαβαν οι κυβερνήσεις στην Τουρκία, το Ιράκ, τη Συρία και το Ιράν βοήθησαν στη δημιουργία μιας αρκετά μεγάλης, πολιτικά ενεργής κουρδικής διασποράς στην Ευρώπη. Η Σουηδία είναι ένα από τα πιο αξιοσημείωτα παραδείγματα. Εκεί, ένα στενά διχασμένο κοινοβούλιο το 2021 επέτρεψε σε μια νομοθέτρια που είχε πολεμήσει με Ιρανο-Κούρδους αντάρτες στα νιάτα της να δώσει την αποφασιστική ψήφο εξασφαλίζοντας πρόσθετη υποστήριξη στις κουρδικές ομάδες στη Συρία.
Δεν ήταν η Σουηδία το πρόβλημα
Αλλά οι ενέργειες ενός μόνο νομοθέτη δεν ήταν η ρίζα της απροθυμίας της Τουρκίας να χορηγήσει στη Σουηδία μια γρήγορη ένταξη στο ΝΑΤΟ. Στην πραγματικότητα, το θέμα δεν είναι η ίδια η Σουηδία. Η Σουηδία ήταν η πρώτη χώρα μετά την Τουρκία που χαρακτήρισε το PKK – το Εργατικό Κόμμα του Κουρδιστάν – ως τρομοκρατική οργάνωση το 1984, και άλλες χώρες μέλη του ΝΑΤΟ, όπως η Γερμανία, έχουν επίσης κουρδικές διασπορές με επιρροή.
Αντίθετα, οι ηγέτες της Τουρκίας αποφάσισαν να επιλέξουν μια μάχη εντός του ΝΑΤΟ επειδή η συμμαχία παραμένει ένας από τους λίγους χώρους όπου μπορούν να ασκήσουν πίεση στους δυτικούς ομολόγους τους, επισημαίνεται στην ανάλυση του FP. Μέσω του ΝΑΤΟ, η Άγκυρα μπορεί να επιστήσει την προσοχή στις ανησυχίες της για την ασφάλεια — και να κερδίσει σημαντικές παραχωρήσεις στην πορεία.
