Ηνωμένες Πολιτείες, Κίνα, Ευρωπαϊκή Ένωση, Ρωσία διεκδικούν την θέση τους σε μια υπό διαμόρφωση και θολή ακόμη νέα τάξη πραγμάτων που αμφισβητεί την πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ. Πώς θα κερδίσουν την θέση τους; Με τον παλιό γνωστό τρόπο, μέσω του ανταγωνισμού. Αλλά και με ένα καινούριο.
Αν έχει αλλάξει κάτι από την εποχή του μεγάλου ανταγωνισμού που έφερε ο Ψυχρός Πόλεμος, είναι ένα πιο περίπλοκο σύστημα σχέσεων που έχουν δομήσει μεταξύ τους οι μεγάλες δυνάμεις, εξηγούν οι Michael Kimmage και Hanna Notte σε άρθρο τους στο περιοδικό Foreign Affairs, παρατηρώντας παράλληλα μια έντονα παθητική στάση των μεγάλων παικτών.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρώπη συνδέονται με επίσημες συμμαχίες, ενώ η Κίνα και η Ρωσία έχουν χαλαρή εταιρική σχέση. Το τοπίο περιπλέκουν οι νέες μορφές στρατιωτικού, οικονομικού και τεχνολογικού ανταγωνισμού, όπως οι επιδοτήσεις των ΗΠΑ για την πράσινη τεχνολογία, που φέρνουν αντιμέτωπες την Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες ενώ την ίδια ώρα η σημαντική οικονομική αλληλεξάρτηση των Ηνωμένων Πολιτειών και της Κίνας τις καθιστούν αντιπάλους με έντονο, ωστόσο, το στοιχείο της αναποφασιστικότητας λόγω αυτής ακριβώς της αλληλεξάρτησης. Παράλληλα, η εσωτερική πολιτική εμποδίζει τις διεθνείς φιλοδοξίες των μεγάλων δυνάμεων.
Όλα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα οι μεγάλες δυνάμεις να πάσχουν από ένα είδος διάσπαση της προσοχής από τις διεθνείς εξελίξεις και κρίσεις, σημειώνουν οι Kimmage και Notte. Κάτι που θα μπορούσε να μοιάζει με ευλογία, αν αναλογιστούμε τις συνέπειες και τους πολέμους δια αντιπροσώπων του Ψυχρού Πολέμου. Τελικά όμως εξελίσσεται σε συλλογική κατάρα, υποστηρίζουν.
Στην Αφρική, τα Βαλκάνια, τη Μέση Ανατολή και τον Νότιο Καύκασο, παλιές συγκρούσεις, μερικές από τις οποίες παρέμεναν μάλιστα αδρανείς, αναζωπυρώνονται και καταλήγουν σε νέες κρίσεις, αφήνοντας χώρο σε περιφερειακές δυνάμεις και τοπικούς παράγοντες να αναλάβουν πρωτοβουλίες την ώρα που συχνά οι μεγάλες δυνάμεις παρακολουθούν από μακριά.
Ενδεικτικά,
- Η Ρωσία διαδραμάτισε στο παρελθόν σημαντικό ρόλο, ως διπλωματικός και στρατιωτικός μεσολαβητής, στο Ναγκόρνο Καραμπάχ (ο αμφισβητούμενος θύλακας των 1.700 τετραγωνικών μιλίων που κατοικούνταν κυρίως από Αρμένιους αλλά θεωρείται έδαφος του Αζερμπαϊτζάν). Η εισβολή της όμως στην Ουκρανία της απέσπασε πόρους και δυνάμεις με αποτέλεσμα η στάση της στην τελευταία κρίση να είναι καθαρά παθητική.
- Η Ευρώπη θέλει αλλά δεν μπορεί. Σε όλες τις πρόσφατες κρίσεις, από την επίθεση του Αζερμπαϊτζάν και τη μαζική φυγή των Αρμενίων από το Ναγκόρνο Καραμπάχ μέχρι τις εντάσεις μεταξύ Σερβίας και Κοσόβου και τον εμφύλιο του Σουδάν, την βλέπουμε να στέκεται περισσότερο ως θεατής παρά ως αποτελεσματικός μεσολαβητής. Προσπαθεί να προωθήσει τις αξίες της (το κράτος δικαίου και την προσεκτική συζήτηση) αλλά αποδεικνύεται μια ανολοκλήρωτη και διχασμένη μεγάλη δύναμη: από τη μία οι ένοπλες δυνάμεις της είναι διασκορπισμένες σε διαφορετικές οντότητες (κυρίαρχα κράτη μέλη και ΝΑΤΟ), και από την άλλη πολλά από τα κράτη μέλη στην ΕΕ δεν ευθυγραμμίζονται σε μια κοινή γραμμή σχετικά με τα συμφέροντα και τις στρατηγικές τους προτεραιότητες.
- Μετά από τέσσερα χρόνια επιπλοκών στην εξωτερική πολιτική, λόγω της προεδρίας του Ντόναλντ Τραμπ, οι Ηνωμένες Πολιτείες παραμένουν η εξέχουσα μεγάλη δύναμη στον κόσμο. Παρατηρείται, ωστόσο, μια διάσταση μεταξύ προθέσεων και ικανοτήτων. Απορροφημένες από τον πόλεμο στην Ουκρανία, προσέφεραν πόρους και βοήθεια στο Κίεβο που ίσως στερηθούν από το Ισραήλ ή σε ένα υποθετικό, μελλοντικό σενάριο από την Ταϊβάν. Παράλληλα, δεν κατάφεραν να επιβάλλουν αξιόπιστες κόκκινες γραμμές στην κυβέρνηση του Αζερμπαϊτζάν για το Ναγκόρνο Καραμπάχ ενώ η επιρροή τους στους πολέμους και τις κρίσεις που εκτυλίσσονται στη δυτική Αφρική ήταν ελάχιστη. Βέβαια η μεγάλη αδυναμία των ΗΠΑ δεν οφείλεται σε κάποιο εξωτερικό παράγοντα, αλλά στην εσωτερική πολιτική κρίση με την πόλωση και την αυξανόμενη αποξένωση μεταξύ της εκτελεστικής και νομοθετικής εξουσίας της κυβέρνησης.
- Η Κίνα είναι η πιο περίπλοκη από τις σύγχρονες μεγάλες δυνάμεις. Έχει αποφύγει την εμπλοκή της σε δαπανηρές συγκρούσεις, ενισχύοντας το κύρος της στον παγκόσμιο Νότο και τη φήμη της ως υπερδύναμη του εμπορίου. Έχει συγκεντρωμένη τη στρατιωτική της δύναμη, και δεδομένου ότι τη χρησιμοποιεί σπάνια, είναι λιγότερο πιεσμένη από τη Ρωσίας και των ΗΠΑ. Παρόλα αυτά, δεν έχει καταφέρει να προχωρήσει σε επιτυχημένη διαχείριση παγκόσμιων προβλημάτων. Επικεντρωμένη στο οικονομικό κέρδος και επιβαρυμένη από τις εγχώριες οικονομικές δυσκολίες, η Κίνα έχει γίνει ένας από τους πιο πρόθυμους αλλά ταυτόχρονια λιγότερο ικανούς μεσολαβητές στον κόσμο.
Η διεθνής τάξη του 21ου αιώνα
Με τη Μέση Ανατολή να φλέγεται και τον πόλεμο μεταξύ Ισραήλ και Χαμάς να κινδυνεύει να εξελιχθεί σε περιφερειακή σύγκρουση, οι σημερινές μεγάλες δυνάμεις καλούνται να αναλάβουν δράση, αν και δεν θεωρείται βέβαιο ότι κάποια από αυτές θα μπορέσει να επιλύσει ή έστω να περιορίσει την σύγκρουση.
Η Ρωσία εξαρτάται από το Ιράν για στρατιωτική βοήθεια. Οι Ηνωμένες Πολιτείες θα προσφέρουν σημαντική υποστήριξη στο Ισραήλ, πιέζοντας για περιορισμό των απωλειών στον άμαχο πληθυσμό ενώ παράλληλα θα δυσκολευτούν να φέρουν τους Παλαιστίνιους στο τραπέζι. Η Κίνα πιθανότατα θα μιλήσει θεωρητικά για την ανάγκη επίτευξης ειρήνης, αλλά θα προσπαθήσει να αποφύγει κάθε είδους άμεσης ανάμειξης και η Ευρώπη θα βρεθεί σε μεγάλο βαθμό χωρίς καμία επιρροή.
«Εάν δούμε να λαμβάνει χώρα αυτό το σενάριο, θα είναι μια μικρογραφία της διεθνούς τάξης του εικοστού πρώτου αιώνα», εκτιμούν οι Kimmage και Notte.
Σίγουρο θεωρείται από την άλλη, όπως σημειώνει η Wall Street Journal, ότι ο πόλεμος αυτός επηρεάζει την παγκόσμια ισορροπία δυνάμεων, περιορίζοντας τους αμερικανικούς και ευρωπαϊκούς πόρους ενώ αποσπά την προσοχή από τον άλλο μεγάλο πόλεμο, που μαίνεται στην Ουκρανία, μειώνοντας την πίεση που δέχεται η Ρωσία για την επιθετικότητά της, και παρέχει νέες ευκαιρίες στην Κίνα.
Οι ΗΠΑ κοιτούν στη Μέση Ανατολή- Ποιοι χαίρονται, ποιοι ανησυχούν
Ο πόλεμος που ξεκίνησε με την επίθεση της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου σε ισραηλινές πόλεις και χωριά αφήνοντας περίπου 1.400 νεκρούς, κυρίως άμαχους, αποδεικνύεται ευτυχής εξέλιξη για τους βασικούς γεωπολιτικούς αντιπάλους της Αμερικής, σημειώνει η WSJ. Η Κίνα, η Ρωσία και το Ιράν προσπαθούν εδώ και καιρό να υπονομεύσουν το διεθνές σύστημα που υποστηρίζεται από τις ΗΠΑ και τώρα εκμεταλλεύονται την διάσπαση της προσοχής των ΗΠΑ.
Βέβαια, οι ΗΠΑ δεν παίρνουν απουσία. Έχουν ήδη κάνει αισθητή την παρουσία τους στη Μέση Ανατολή, επιδεικνύοντας το ρόλο τους ως απαραίτητος εταίρος για το Ισραήλ και τα αραβικά έθνη. Έχουν εκφράσει την πλήρη στήριξή τους στο Ισραήλ κατά τη διάρκεια του πολέμου με τη Χαμάς και ενισχύουν τη στρατιωτική παρουσία τους στην Ανατολική Μεσόγειο ενώ ο υπουργός Εξωτερικών Άντονι Μπλίνκεν έχει πραγματοποιήσει δύο επισκέψεις στο Ισραήλ, όπου αναμένεται επίσης αύριο ο Αμερικανός πρόεδρος Τζο Μπάιντεν.
Από την άλλη, καθώς η αμερικανική προσοχή στρέφεται στη Μέση Ανατολή, η Ρωσία τρίβει τα χέρια της ικανοποιημένη καθώς είναι ο κύριος παίκτης που επωφελείται από την ταραχή. Ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν, οι δυνάμεις του οποίου, σύμφωνα με τις ουκρανικές αρχές, σκότωσαν δεκάδες χιλιάδες αμάχους καθώς πολιορκούσαν την ουκρανική πόλη Μαριούπολη για μήνες πέρυσι, συνέκρινε την ισραηλινή πολιορκία της Γάζας με εκείνη της γενέτειράς του Αγίας Πετρούπολης, που τότε ονομαζόταν Λένινγκραντ, κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτό, στην ουσία, εξίσωσε τους Ισραηλινούς με τους Ναζί. Η χρήση αυτής της γλώσσας, παρατηρεί η WSJ, αποτελεί μια αξιοσημείωτη απόκλιση από την κάποτε ζεστή σχέση του Πούτιν με τον Ισραηλινό πρωθυπουργό Μπενιαμίν Νετανιάχου. Εκτιμάει μάλιστα ότι είναι μέρος της διπλωματικής προσπάθειας της Ρωσίας να τοποθετήσει τη χώρα ως ηγέτη του παγκόσμιου κινήματος ενάντια στη «νεοαποικιακή» κλίση της Δύσης.
Η Κίνα, επίσης, έχει αγκαλιάσει την παλαιστινιακή υπόθεση με τρόπο που δεν είχε κάνει εδώ και δεκαετίες, σχολιάζει η WSJ. Όπως εξηγεί, οι άλλοτε εγκάρδιοι δεσμοί της με το Ισραήλ έχουν δεχθεί πλήγμα. Η Κίνα έχει αποφύγει να χρησιμοποιήσει τη λέξη «τρομοκρατία» για την επίθεση της Χαμάς, προς μεγάλη απογοήτευση του Ισραήλ – παρόλο που σκοτώθηκαν τέσσερις Κινέζοι πολίτες από τη Χαμάς και τρεις ακόμη βρίσκονται σε καθεστώς ομηρίας στη Γάζα, σύμφωνα με τις ισραηλινές αρχές. Παράλληλα, καθώς το Πεκίνο προετοιμάζεται για μια πιθανή σύγκρουση με τις ΗΠΑ για το μέλλον της Ταϊβάν, η Κίνα επωφελείται από την εκτροπή της προσοχής της Ουάσιγκτον, σημειώνουν Κινέζοι αναλυτές.
Ο πόλεμος μεταξύ Χαμάς και Ισραήλ συνιστά επίσης ένα πλήγμα στον κύριο αντίπαλο της Κίνας στην Ασία, την Ινδία, η οποία έχει έρθει πιο κοντά με το Ισραήλ τα τελευταία χρόνια. Τον Σεπτέμβριο, η Ινδία και οι ΗΠΑ ανακοίνωσαν σχέδια για έναν διαμετακομιστικό διάδρομο που θα συνδέει την Ινδία, τη Μέση Ανατολή και την Ευρώπη, θα διασχίζει τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, τη Σαουδική Αραβία, την Ιορδανία και το Ισραήλ και θα γίνει αντίπαλος του έργου Belt and Road της Κίνας. Όμως, οι συνομιλίες για την εξομάλυνση των σχέσεων μεταξύ Ισραήλ και Σαουδικής Αραβίας -ένα βασικό παράγοντα του σχεδίου- έχουν μπει «στον πάγο» λόγω της κατάστασης στη Γάζα και το μέλλον τους θεωρείται πλέον αβέβαιο.
Επιπλέον, για πολλές χώρες στην Ευρώπη, εκτός από την ένταση των περιφερειακών σχέσεων και την εκτροπή της προσοχής από την Ουκρανία, η κλιμάκωση του πολέμου στη Μέση Ανατολή θα μπορούσε επίσης να προκαλέσει ενεργειακή κρίση αλλά και έξαρση της βίας και των περιστατικών μίσους. Το είδαμε ήδη με το εξάχρονο αγόρι με καταγωγή από την Παλαιστίνη που μαχαιρώθηκε θανάσιμα 26 φορές στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το αγόρι και η μητέρα του έγιναν στόχος λόγω της μουσουλμανικής τους ταυτότητας και του τρέχοντος πολέμου Ισραήλ-Χαμάς. Αντίστοιχα, ακολούθησε χθες στις Βρυξέλλες η δολοφονία δύο φιλάθλων της Εθνικής Σουηδίας στις Βρυξέλλες από ένοπλο που φέρεται να φώναξε «Allahu Akbar». Ο ύποπτος συνελήφθη σήμερα το πρωί της Τρίτης στο Σέρμπεεκ, αλλά πέθανε αφότου χτυπήθηκε νωρίτερα από αστυνομικά πυρά.
«Όποτε συμβαίνει κάτι τόσο σημαντικό στη Λωρίδα της Γάζας ή στο Ισραήλ, αυτό έχει συνέπειες στην Ευρώπη», προειδοποίησε ο Thomas Gomart, διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων. «Αυτό που βλέπουμε τώρα είναι η αλληλοεπικάλυψη και η επίδραση διαφορετικών συγκρούσεων. Ποια θα είναι η κεντρική για την Ευρώπη τα επόμενα χρόνια; Θα είναι η Μέση Ανατολή; Θα είναι η Ουκρανία; Ο Καύκασος; Ζητήματα με το Ιράν; Η επιτάχυνση των κρίσεων είναι θεαματική και για την Ευρώπη σημαίνει ότι πρέπει να γίνουν πολύ βάναυσες προσαρμογές».
Μια άλλη χώρα που έχει στραμμένη την προσοχή της στην Μέση Ανατολή είναι η Ουκρανία καθώς ανάλογα με την διάρκεια της σύγκρουσης, εκτιμάται ότι η εστίαση των ΗΠΑ στην περιοχή θα μπορούσε να έχει αποτύπωμα στην στήριξή τους στην στρατιωτική προσπάθεια του Κιέβου.
«Εάν η σύγκρουση διαρκέσει λίγες εβδομάδες, τότε δεν έχουμε να ανησυχούμε για τίποτα», δήλωσε στην εφημερίδα Ukrainska Pravda ο επικεφαλής της στρατιωτικής υπηρεσίας πληροφοριών HUR της Ουκρανίας, υποστράτηγος Κιρίλι Μπουντάνοφ. «Αλλά αν η κατάσταση συνεχιστεί, είναι απολύτως κατανοητό ότι θα υπάρξουν ορισμένα προβλήματα που απορρέουν από το γεγονός ότι δεν θα χρειαστεί να εφοδιαστεί με όπλα και πυρομαχικά μόνο η Ουκρανία».
Μέχρι στιγμής, η στρατιωτική βοήθεια που έχουν προσφέρει οι ΗΠΑ στο Ισραήλ δεν είναι αυτή που χρειάζεται η Ουκρανία. Το πιο επείγον αίτημα του Ισραήλ αφορά αναχαιτιστές για το αντιπυραυλικό του σύστημα Iron Dome, κάτι που δεν διαθέτει η Ουκρανία. Από την άλλη, η Ουκρανία χρειάζεται κυρίως πυρομαχικά πυροβολικού. Επίσης, το Ισραήλ βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην αεροπορία του, ενώ η αεροπορική δύναμη διαδραματίζει περιορισμένο ρόλο στον πόλεμο στην Ουκρανία.
Βέβαια ο μεγαλύτερος κίνδυνος για την Ουκρανία μέχρι στιγμής ήταν άλλος: η απροθυμία των Ρεπουμπλικάνων να εγκρίνουν πρόσθετη στρατιωτική βοήθεια από τις ΗΠΑ. Κια η κρίση στη Μέση Ανατολή θα μπορούσε λειτουργήσει προς συμφέρον της καθώς η κυβέρνηση Μπάιντεν επιδιώκει να συνδέσει την αποστολή της στρατιωτικής βοήθειας προς το Ισραήλ με την βοήθεια προς την Ουκρανία, σημειώνει η WSJ.
«Είναι πιο πιθανό τώρα να λάβουμε ένα μεγάλο πακέτο χρηματοδότησης που περιλαμβάνει το Ισραήλ, πράγμα που σημαίνει ότι αν θέλεις να ψηφίσεις κατά της Ουκρανίας, θα πρέπει να ψηφίσεις και κατά του Ισραήλ, και κανείς δεν είναι διατεθειμένος να το κάνει αυτό», όπως το έθεσε ο Ivo Daalder, διευθύνων σύμβουλος του Συμβουλίου του Σικάγο για τις Παγκόσμια Υποθέσεις και πρώην πρεσβευτής των ΗΠΑ στο ΝΑΤΟ.
Ο κίνδυνος της διάσπασης της προσοχής των «μεγάλων»
Το τρέχον κοκτέιλ του ανταγωνισμού και της διάσπασης της προσοχής των μεγάλων δυνάμεων θέτει ένα νέο πρόβλημα, εκτιμούν οι Kimmage και Notte, κάνοντας λόγο σημαντικό μακροπρόθεσμο κίνδυνο.
Η ένταση πηγάζει πλέον από δύο ξεχωριστές αλλά συχνά αλληλοεπικαλυπτόμενες πηγές: τη σύγκρουση των φιλοδοξιών των μεγάλων δυνάμεων στην Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και την Ασία αλλά και την παθητικότητά τους με εξαίρεση μερικές μόνο περιπτώσεις.
«Κι έτσι αναδύεται μια πληθώρα κρίσεων στις οποίες μεσαίες δυνάμεις, μικρές δυνάμεις, ακόμη και μη κρατικοί παράγοντες συγκρούονται, και οι μεγάλες δυνάμεις δεν μπορούν ούτε να τις αποτρέψουν ούτε να τις συγκρατήσουν», λένε χαρακτηριστικά δίνοντας δύο παραδείγματα:
- Το Αζερμπαϊτζάν αν και δεν είναι υπερδύναμη, μπόρεσε να λάβει δράση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, μένοντας τελικά ατιμώρητο.
- Η Χαμάς δεν είναι καν κράτος, αλλά μπόρεσε να επιτεθεί σε μια χώρα με στρατιωτικούς και διεθνείς εταίρους παγκόσμιας κλάσης, μεταξύ των οποίων και οι Ηνωμένες Πολιτείες.
