Του Μιχάλη Ψύλου
[email protected]
Στον πόλεμο της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας, τα σιτηρά αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερη στρατιωτική σημασία. Εκατομμύρια τόνοι σιταριού έχουν «κολλήσει» στον σιτοβολώνα της Ευρώπης.
Η Ουκρανία προμηθεύει σιτηρά σε περισσότερους από 400 εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως, χωρίς να υπολογίζεται ο δικός της πληθυσμός. Είναι ο πέμπτος μεγαλύτερος εξαγωγέας σιταριού στον κόσμο και ο τρίτος για το κριθάρι. Και τώρα, τα αποκλεισμένα από τον ρωσικό στόλο λιμάνια στη Μαύρη Θάλασσα παίζουν καθοριστικό ρόλο στην επιβίωσή τους. Πολλές χώρες της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής εξαρτώνται από το ουκρανικό σιτάρι. Υπολογίζεται ότι κάθε δεύτερη έως τρίτη φραντζόλα ψωμιού στην Αφρική γίνεται με ουκρανικά σιτηρά.
Το ερώτημα πώς θα εξαχθεί η ερχόμενη σοδειά από τη χώρα, την οποία το Κίεβο εκτιμά σε περίπου 40 εκατομμύρια τόνους παρά τον πόλεμο, παραμένει ασαφές.
«Τα σιτηρά γίνονται όλο και περισσότερο όπλο του πολέμου, με απρόβλεπτες συνέπειες σε όλον τον κόσμο» προειδοποιούν οι ειδικοί. Στο φως έρχονται ήδη οι μνήμες της Αραβικής Άνοιξης, όταν -από τα τέλη του 2010- η αύξηση του κόστους των τροφίμων προκάλεσε κοινωνικές συγκρούσεις σε αραβικές χώρες, όπως στην Αίγυπτο και την Τυνησία, με αποτέλεσμα να ανατραπούν ηγέτες και κυβερνήσεις. Επίσης, εμφύλιοι πόλεμοι ξέσπασαν σε άλλες χώρες όπως η Λιβύη και η Συρία.
Η κρίση τροφοδοτείται επίσης από την άνοδο των τιμών των λιπασμάτων, καθώς η Ρωσία και η Λευκορωσία περιορίζουν τις εξαγωγές. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, η Αφρική θα είναι σε θέση να παράγει 30 εκατομμύρια τόνους λιγότερα τρόφιμα λόγω έλλειψης λιπασμάτων. Η συγκομιδή ρυζιού και καλαμποκιού θα μπορούσε να μειωθεί κατά το ένα τρίτο. Οι εξαρτήσεις είναι έντονες: 22 χώρες της μαύρης ηπείρου εισάγουν επίσης λιπάσματα από την περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Η Αιθιοπία ή το Σουδάν εξαρτώνται από αυτά σε ποσοστό έως και 90% Επιπλέον, σε πολλές αφρικανικές χώρες τα καύσιμα είναι όχι μόνο πιο ακριβά, αλλά και σπάνια.
Αιτίες και πριν από τον πόλεμο
Ο οικονομολόγος Τόμας Φέιθ, ειδικευμένος στην αγροτική οικονομία, γράφει στο περιοδικό «Wirtschaftsdienst» ότι ο πόλεμος στην Ουκρανία απλώς επιδείνωσε μια προϋπάρχουσα δύσκολη κατάσταση. Η ανοδική τάση των τιμών στα τρόφιμα ήταν εμφανής εδώ και αρκετό καιρό. Μεταξύ 2015 και 2020, ο «δείκτης τιμών των τροφίμων» του FAO κυμαίνονταν μεταξύ 93 και 98. Το 2021 εκτοξεύτηκε στις 126 και 136 μονάδες, μέχρι λίγο πριν από τον πόλεμο. Τα αίτια ήταν τα προβλήματα στην εφοδιαστική αλυσίδα, οι αστοχίες των καλλιεργειών και η αύξηση της παγκόσμιας ζήτησης μετά τον κορονοϊό. «Από το φθινόπωρο του 2021, οι τιμές της παγκόσμιας αγοράς για γεωργικά προϊόντα, όπως τα δημητριακά και τα φυτικά έλαια είχαν υπερβεί τα υψηλά επίπεδα τιμών εδώ και μια δεκαετία», εξηγεί ο Φέιθ.
«Η βασική αιτία που οδηγεί στα ύψη τις τιμές είναι η αβεβαιότητα για το μέλλον. Αυτή η αβεβαιότητα τροφοδοτείται από τον πόλεμο της Ουκρανίας, τις αλυσίδες εφοδιασμού που δεν λειτουργούν ακόμη σωστά, τις αυξανόμενες απαιτήσεις εισαγωγών, ειδικά στην Κίνα και την Αφρική, και το υψηλότερο κόστος για εισροές και πρώτες ύλες», εξηγεί ο Γερμανός οικονομολόγος. Επιπλέον, υπάρχει η κλιματική κρίση και τα καιρικά φαινόμενα. Οι αγρότες στις Μεσοδυτικές αμερικανικές πολιτείες παλεύουν αυτή τη στιγμή με την ακραία ξηρασία. Στην Κίνα, η σοδειά του σιταριού απειλείται από ασυνήθιστες πλημμύρες, ενώ η Ινδία βιΣτον πόλεμο της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας, τα σιτηρά αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερη στρατιωτική σημασία. Εκατομμύρια τόνοι σιταριού έχουν «κολλήσει» στον σιτοβολώνα της Ευρώπης. ώνει κύμα καύσωνα. «Το όλο και πιο διασυνδεδεμένο παγκόσμιο σύστημα τροφίμων γίνεται περισσότερο ευάλωτο σε κραδασμούς παραγωγής λόγω της υπερθέρμανσης» λένε οι επιστήμονες από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, σε μελέτη τους το 2019.
«Υπάρχουν επίσης πολύ μεγάλα αποθέματα σιτηρών», λέει στο Bloomberg ο Αμερικανός ερευνητής για το κλίμα και γεωφυσικός Γιδεών Έσελ. «Μόνο οι ΗΠΑ και ο Καναδάς έχουν πάνω από 44 εκατομμύρια τόνους σίτου στις αποθήκες τους. Ακόμη και αν εξαιρεθούν τα αποθέματα της Ρωσίας και της Ουκρανίας, η αναλογία των παγκόσμιων αποθεμάτων προς την παγκόσμια κατανάλωση είναι 28%, πολύ πάνω από το κρίσιμο όριο που είναι λίγο κάτω του 20%».
Ο Αυστριακός οικονομολόγος Γκίντερ Στεφάν υποστηρίζει ότι «σιτάρι υπάρχει, αλλά είναι ακριβό. Όσοι μπορούν να το αντέξουν οικονομικά παραγγέλνουν τώρα. Αλλά, οι κερδοσκόποι έχουν μερίδιο έως και 30% στην αγορά και αυξάνουν τις τιμές, αναλόγως».
Κοντά στα 440 ευρώ κοστίζει πλέον ένας τόνος σιταριού στην παγκόσμια αγορά. Αυτή η τιμή είναι σχεδόν απρόσιτη για πολλές χώρες που έχουν ήδη παγιδευτεί στο σπιράλ της φτώχειας. Το εκρηκτικό κόστος για τα καύσιμα, τα λιπάσματα, την προστασία των καλλιεργειών και τις ζωοτροφές, προκαλεί τρόμο. Όσο η κρίση στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας δεν εκτονώνεται, η έκρηξη στις τιμές δεν θα έχει τέλος. Μια «έκρηξη», που έγινε ακόμη πιο αισθητή με την απόφαση της Ινδίας να απαγορεύσει τις δικές της εξαγωγές σιτηρών, λόγω της απειλής από την ξηρασία στην περιοχή. Η Ινδία παράγει περίπου 110 εκατομμύρια τόνους ετησίως. Οι ειδικοί στη γεωργία βλέπουν τα 400 ευρώ ανά τόνο μόνο ως το χαμηλότερο «κατώφλι» στις τιμές, μεσοπρόθεσμα.
Ο γενικός γραμματέας του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτέρες αύξησε την πίεση στη Ρωσία, καλώντας τον πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν να επιτρέψει την ασφαλή εξαγωγή των περίπου 25 εκατομμυρίων τόνων σιταριού που παραμένουν αποθηκευμένα στα 13 ουκρανικά λιμάνια, κυρίως στην Οδησσό.
Ο Πούτιν συνδέει τον τερματισμό του αποκλεισμού των λιμανιών, μέσω των οποίων περνούσε το 98% όλων των ουκρανικών εξαγωγών τροφίμων σε καιρό ειρήνης, με τη μερική άρση των δυτικών κυρώσεων κατά της Μόσχας.
Από την Αραβική, στην Αφρικανική «Άνοιξη»
«Οι υψηλές τιμές των τροφίμων ήταν καταλύτης για την Αραβική Άνοιξη πριν από μια δεκαετία», προειδοποιεί η Βέρα Σόνγκουε, εκτελεστική διευθύντρια της Οικονομικής Επιτροπής του ΟΗΕ για την Αφρική. Στην Αιθιοπία, για παράδειγμα, ο πληθωρισμός είναι στο 50%, λόγω των υψηλών τιμών στα τρόφιμα. Λόγω και της κρίσης στην Ουκρανία, το ΔΝΤ μείωσε τις φετινές προοπτικές ανάπτυξης για τη μαύρη ήπειρο στο 3,8% – ένα ποσοστό πολύ μικρό για να φέρει την ανάκαμψη. Οι οικονομολόγοι της Oxford Economics Africa φοβούνται επίσης πιθανές κοινωνικές αναταραχές που θα μπορούσαν να πυροδοτηθούν από το δυσβάσταχτο κόστος διαβίωσης. «Η ειρωνεία αυτού του πολέμου είναι ότι όλοι περίμεναν μια κρίση στη Ρωσία», λέει η Μπεάτα Γιάβορτσιτς, ανώτατο στέλεχος της Ευρωπαϊκής Τράπεζας για την Ανασυγκρότηση και την Ανάπτυξη, αναφερόμενη στον πόλεμο της Ουκρανίας. «Στην πραγματικότητα όμως, οι χώρες της Βόρειας Αφρικής είναι πιο κοντά σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης λόγω των υψηλών τιμών των τροφίμων».
