Μιχάλης Γεωργ. Καρατσιώλης*
Μανώλης Ιωαν. Παπαγρηγοράκης**
Η προ εξαμήνου (5 Μαΐου 2023) ανακοίνωση του ΠΟΥ περί του πέρατος της πανδημίας Covid 19 ως παγκόσμιας κατάστασης εκτάκτου ανάγκης, δεν επιτρέπει κανενός είδους εφησυχασμό ως προς το θέμα των λοιμώξεων. Οι λοιμώξεις παραμένουν εξαιρετικά επίκαιρες. Σήμερα, τα βιώματα της Covid και η κτηθείσα εμπειρία και γνώση δεν δικαιολογούν κανενός είδους εφησυχασμό, την στιγμή που τα κρούσματα της λεγόμενης «λευκής πνευμονίας» (ουσιαστικά πρόκειται για μυκοπλασματική πνευμονία) αυξάνουν παγκοσμίως. Την ίδια στιγμή το ζήτημα της λεγόμενης μικροβιακής αντοχής οδηγεί σε (τρίτη κατά σειρά) παγκόσμια διάσκεψη (στο Μασκάτ του Ομάν, το Νοέμβριο του 2022, βλ. https://eody.gov.gr/pagkosmia-diaskepsi-gia-tin-mikroviaki-antochi/). Ιδίως οι (ενδο)νοσοκομειακές λοιμώξεις (ΝΛ), ζήτημα ευθέως συνδεόμενο με την μικροβιακή αντοχή (ΜΑ), συνιστούν υπ’ αριθμόν 1 κίνδυνο για την (δημόσια) υγεία παγκοσμίως, καθώς σχετίζονται αμέσως με αυξημένη νοσηρότητα, θνητότητα και διάρκεια νοσηλείας και συνακόλουθη οικονομική επιβάρυνση των εθνικών συστημάτων υγείας.
Στις 11 Μαρτίου 2020, ο ΠΟΥ, με επίσημο ανακοινωθέν, χαρακτήρισε τη νόσο COVID – 19, που προκαλείται από τον κορονοϊό SARS CoV 2, ως πανδημία. Με τον όρο πανδημία περιγράφεται στη λοιμωξιολογία η επιδημία μιας λοιμώδους ασθένειας που εξαπλώνεται με πολύ γρήγορους ρυθμούς σε παγκόσμια κλίμακα, απειλώντας το σύνολο του πληθυσμού. Στη χώρα μας, τα μέτρα αντιμετώπισης του κορονοϊού επιβλήθηκαν με σειρά Πράξεων Νομοθετικού Περιεχομένου, οι περισσότερες εκ των οποίων επικυρώθηκαν στη συνέχεια από τη Βουλή, καθώς επίσης και με σχετικές εκτελεστικές υπουργικές και κοινές υπουργικές αποφάσεις που εκδόθηκαν δυνάμει των ΠΝΠ. Η νομοθέτηση μέσω ΠΝΠ αποτελεί για έναν νομικό τη μεγαλύτερη απόδειξη ότι, εν προκειμένω, έχουμε να κάνουμε με την εξ ορισμού νομοθετική διευθέτηση μίας έκτακτης περιπτώσεως, εξαιρετικά επείγουσας και απρόβλεπτης ανάγκης.
Βρισκόμαστε στο χώρο του αποκαλούμενου δικαίου της ανάγκης, έννοια που ήταν γνωστή ήδη την εποχή της εντεκάχρονης Αθηναίας Μύρτιδος και τότε, στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου και του λοιμού των Αθηνών, επέβαλε, κατά ευθεία παραβίαση των θείων και ιερών κανόνων, αλλά και των θεσπισμένων από την αθηναϊκή πολιτεία νόμων, την ομαδική ταφή των θυμάτων της λοιμικής του 430 π.Χ.. Ο Θουκυδίδης, ο οποίος περιγράφει, με την εμπειρία του ανθρώπου που νόσησε ο ίδιος, αναλυτικά τον λοιμό των χρόνων του, στο δεύτερο βιβλίο της Ιστορίας του, αμέσως μετά τον επιτάφιο του Περικλή, θέλησε, μεταξύ άλλων, να είναι η μαρτυρία του και πρακτικά χρήσιμη, αν τυχόν εμφανιζόταν και πάλι κάποια ανάλογη επιδημία. Αν και ιστορικός ο ίδιος, περιγράφει λεπτομερώς τα εξωτερικά και εσωτερικά συμπτώματα, παρακολουθώντας την πορεία που ακολουθούσε η ίδια η νόσος (από το κεφάλι προς τα κάτω άκρα), τα γενικά χαρακτηριστικά της αρρώστιας και την κατάρρευση των κοινωνικών φραγμών και αξιών που επέφερε ο λοιμός.
Σε τέτοιες έκτακτες περιστάσεις, όπως αυτές του λοιμού των Αθηνών στα χρόνια του πελοποννησιακού πολέμου και της πανδημίας Covid 19, δικαιολογούνται εξαιρετικά νομοθετικά μέτρα που εισάγουν κανόνες εξαιρετικού δικαίου. Ειδικά σε τέτοιες έκτακτες συνθήκες, ο νομοθέτης δύναται, κατ’ εξαίρεσιν, να επεμβαίνει άμεσα και δραστικά στις κρίσιμες έννομες σχέσεις. Αυτές καταλαμβάνουν το χώρο τόσο του δημοσίου, όσο και του ιδιωτικού δικαίου. Στο χώρο του ιδιωτικού δικαίου, η πρώτη που επηρεάστηκε είναι η συμβατική σχέση γιατρού και ασθενούς. Η σύμβαση αυτή, η σύμβαση ιατρικής αγωγής, δεν είναι μια κλασσική ανταλλακτική, αμφοτεροβαρής σύμβαση, αλλά χαρακτηρίζεται στη διεθνή βιβλιογραφία ως οργανισμός, δηλαδή ως ένας σύνθετος συμβατικός δεσμός, από τον οποίο απορρέουν πλήθος κύριων και παρεπόμενων υποχρεώσεων πρόνοιας και ασφάλειας, που εκτείνονται τόσο σε προσυμβατικό όσο και σε μετασυμβατικό επίπεδο. Αυτόν τον σύνθετο συμβατικό δεσμό τον διατρέχει και τον χαρακτηρίζει το στοιχείο της εμπιστοσύνης, με αποτέλεσμα να αναγνωρίζεται στον ασθενή το αυτονόητο δικαίωμα της επιλογής του θεράποντος ιατρού. Το δικαίωμα αυτό, υπό συνθήκες πανδημίες ανατράπηκε πλήρως και η περίθαλψη των ασθενών Covid ανατέθηκε αποκλειστικά σε δημόσια νοσοκομεία αναφοράς με σκοπό τον έλεγχο της εξάπλωσης της νόσου. Στο χώρο του δημοσίου δικαίου, περιορίστηκαν νομίμως (όπως έκριναν σειρά αποφάσεων του ΣτΕ) σειρά ατομικών ελευθεριών (εκφάνσεις του δικαιώματος ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, όπως λ.χ. η ελεύθερη μετακίνηση) που έφτασαν στα όρια της ελευθερίας του αυτοκαθορισμού (ας φέρουμε στο νου μας την υποχρεωτικότητα των εμβολιασμών, τόσο του γενικού πληθυσμού, όσο και του κλάδου των υγειονομικών, ή την υποχρεωτική διενέργεια διαγνωστικών τεστ των μαθητών). Κρίσιμη εν προκειμένω είναι η ίδια η έννοια της δημόσιας Υγείας. Η δημόσια υγεία δεν έχει μόνο την παραδεδεγμένη αυταξία της αλλά νομολογιακώς θεωρείται ως επένδυση για τη διατήρηση και βελτίωση του ανθρώπινου κεφαλαίου της χώρας.
Όπως γίνεται κατανοητό, υπό συνθήκες πανδημίας, ο νομικός σταθμίζει συνεχώς μεταξύ περισσοτέρων δικαιωμάτων, τόσο στην ατομική, όσο και στην κοινωνική τους διάσταση, εκ των οποίων, όλα έχουν την ίδια τυπική ισχύ, απολαμβάνουν δηλαδή ισότιμη συνταγματική κατοχύρωση, διασταυρώνονται όμως και κάποιες φορές συγκρούονται κατά την άσκησή τους. Στο σταυροδρόμι αυτό, η κατεύθυνση που θα ακολουθήσει ο νομικός θα διαμορφώσει και τον τύπο της κοινωνίας, στις εκφάνσεις τόσο του ατομικού όσο και του συλλογικού βίου, που θα συνδυάσει την αυτονόητη προστασία της ίδιας της ανθρώπινης ύπαρξης, την αξία δηλαδή της ζωής per se, με την ανάδειξη αυτής υπό συνθήκες ελευθερίας. Υπό την έννοια αυτή, η διασταύρωση της ιεράς οδού και της οδού Πειραιώς στον Κεραμεικό, όπου η Γ΄ Εφορεία Αρχαιοτήτων αποκάλυψε τη μαζική ταφή και τα σκελετικά υπολείμματα των θυμάτων του λοιμού των Αθηνών, αναπαριστά το σταυροδρόμι στο οποίο στέκεται η έννομη τάξη υπό συνθήκες πανδημίας και συνδέει χρονικά και νοηματικά τις δύο περιπτώσεις λοιμωδών νόσων. Και στις δύο περιπτώσεις η απάντηση βρίσκεται στην πρόοδο της επιστήμης. Η πρόοδος της επιστήμης και συγκεκριμένα της Μοριακής Βιολογίας και της Γενετικής με τη δυνατότητα ανάλυσης του DNA, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη αντίστοιχης τεχνολογίας και τεχνογνωσίας μέσω των εφαρμογών της Πληροφορικής, επέτρεψαν την αναδρομική ασφαλή διάγνωση του παθογόνου παράγοντα που προκάλεσε τον λοιμό των Αθηνών, όπως η πρόοδος της Ιατρικής και της Φαρμακολογίας επέτρεψαν την ταχύτατη ανάπτυξη και παραγωγή ασφαλών και αποτελεσματικών εμβολίων, με την βοήθεια των οποίων θα μετατραπεί η μορφή της νόσου από πανδημική σε ενδημική, επανακτώντας έτσι, σταδιακά, τις ελευθερίες που προσωρινά στερηθήκαμε και αίροντας εν τοις πράγμασι τις ανακύπτουσες νομικές συγκρούσεις. Η ελευθερία άλλωστε, ως άυλη αξία, είναι οντολογικό γεγονός και μέγεθος και προϋποθέτει την Ζωή και την Υγεία. Παραφράζοντας την Hannah Arendt που τόνιζε πάντοτε την ανάγκη του να στοχαζόμαστε πάνω στα κρίσιμα κοινωνικοπολιτικά γεγονότα της εποχής – και ένα τέτοιο συνιστά αναντίρρητα και μια πανδημική λοιμώδης νόσος, είτε αναφερόμαστε στην Αθήνα της εποχής του Περικλή, είτε στις σύγχρονες παγκοσμιοποιημένες κοινότητες – οφείλουμε «να σκεφτούμε τι μας συνέβη». Το αναπλασμένο πρόσωπο της μικρούλας Μύρτιδος, θύμα και αυτή στην εποχή της μιας πρωτοφανούς λοιμικής -με αιτιολογικό παράγοντα την Salmonella enterica serovar Typhi που προκαλεί τον τυφοειδή πυρετό- εκφράζει με τον πιο ανάγλυφο και χαρακτηριστικό τρόπο αυτό το διαχρονικό και τελικά παγκόσμιο ερώτημα.
*Δικαστικός Πληρεξούσιος Α΄ ΝΣΚ Μέλος της Επιτροπής Βιοηθικής του Ι.Ι.Β.Ε.Α. της Ακαδημίας Αθηνών LL.M. Heidelberg (Medizinrecht) LL.M. Athen
**Ιδρυτής και Πρόεδρος «Ινστιτούτο για το Παιδί, Μύρτις»
Επίκ. καθ. Ορθοδοντικής Πανεπιστημίου Αθηνών
