Έκτωρ-Ξαβιέ Δελαστίκ,
Φυσικός Εφαρμογών, Υ.Δ. Τμήματος Ιατρικής του Πανεπιστημίου Πατρών
Η προστασία του περιβάλλοντος και ως μέρος αυτού, η προστασία της βιοποικιλότητας πιστεύουμε πως θα έπρεπε να αποτελεί από μόνη της ηθική αξία, χωρίς να χρειάζεται να αξιολογηθεί με οικονομικά ή αισθητικά κριτήρια. Από την εποχή των ντοκυμαντέρ του Ζακ Κουστώ, γενεές ανθρώπων έχουμε μεγαλώσει έχοντας αίσθηση των μεγάλων αλλαγών που προκαλούνται στο περιβάλλον από την ανθρώπινη δραστηριότητα.
Ακόμα και αφήνοντας κατά μέρος τα αμιγώς ηθικά κριτήρια, το ζήτημα επανέρχεται με απροσδόκητους τρόπους. Η εμφάνιση του SARS-CoV-2 αναζοπύρωσε μια ερευνητική συζήτηση δεκαετιών: «ποια είναι η σχέση μεταξύ βιοποικιλότητας και ασθενειών;». Πρόκειται για ένα εξαιρετικά περίπλοκο ζήτημα, γιατί το πώς τίθεται η ερώτηση είναι κομβικό. Δεν επηρεάζονται όλες οι νόσοι με τον ίδιο τρόπο, ούτε είναι ίδια η επίδραση που μπορεί να βιώνει μια μικρή περιοχή με το τι βιώνει μια ολόκληρη χώρα στο σύνολό της [α]. Κι όμως, όπως διαπιστώσαμε, η μετάβαση μιας ασθένειας από ζώο προς άνθρωπο σε μια μικρή περιοχή μπορεί να μετατραπεί αμέσως σε παγκόσμιο ζήτημα, δεδομένης της παγκόσμιας οικονομίας και των γρήγορων μετακινήσεων.
Η πρώτη από τις δύο εξαιρετικά σημαντικές δημοσιεύσεις που εξετάζουμε (Kodoya et al.) [β] αφορά συγκεκριμένα το ζήτημα της βιοποικιλότητας και του πώς αυτή φαίνεται να επηρεάζεται από την ανθρώπινη δραστηριότητα στα δάση. Οι παρεμβάσεις στις δασικές και θαμνώδεις εκτάσεις χωρίζονται σε πέντε βασικές κατηγορίες:
- Εμπορική Αποψίλωση: μακροπρόθεσμη και μόνιμη αποψίλωση προς χρήση ως μόνιμη καλλιέργεια, εξόρυξη, παραγωγή ενέργειας κ.ο.κ.
- Μεταβαλλόμενη Καλλιέργεια: μικρής έως μεσαίας έκταση αποψίλωση για βραχυπρόθεσμη καλλιέργεια, με ακόλουθη εγκατάλειψη των εκτάσεων και σταδιακή φυσική αποκατάσταση της έκτασης.
- Υλοτομία: θεωρείται προαπαιτούμενη η ελεγχόμενη φύση της και οι ενδείξεις επαναφοράς του δάσους ώστε να μη θεωρείται αποψίλωση.
- Πυρκαγιές: η μόνη μη ανθρώπινη παρέμβαση, καθώς προαπαιτείται να μην αξιοποιηθεί εμπορικά η καμμένη έκταση.
- Αστική δόμηση.
Εξετάζεται τόσο η συμμετοχή της κάθε δραστηριότητας στην έκταση των δασών γενικά, όσο και στο πλαίσιο του πόσο επηρεάζει συγκεκριμένα τα προστατευόμενα είδη της κάθε περιοχής. Από τα σημαντικότερα ευρήματα είναι το απόλυτα διαφορετικό προφίλ μεταξύ παγκόσμιου Βορρά και του πρώην αποικιακού Νότου. Στα δικά μας γεωγραφικά πλάτη ο κύριος παράγοντας απειλής προστατευόμενων ειδών είναι η Υλοτομία σε ποσοστό ~40-60% των ειδών. Στον παγκόσμιο Νότο ο πρώτος παράγοντας είναι η Μεταβαλλόμενη Καλλιέργεια (22% στην Ωκεανία, 39% στη Νοτιοανατολική Ασία, 63% στη Λατινική Αμερική και 75% στην Αφρική). Ειδική αναφορά αξίζει στο γεγονός ότι η Νοτιοανατολική Ασία έχει ως δεύτερο παράγοντα την Εμπορική Αποψίλωση, με το εξαιρετικά υψηλό ποσοστό του 27%. Τέλος, οι περιοχές της Λατινικής Αμερικής, Αφρικής και Νοτιοανατολικής Ασίας από μόνες τους φιλοξενούν πάνω από τα ¾ (78%) των απειλούμενων με εξαφάνιση ειδών που εξέτασε η έρευνα.
Στρέφοντας την προσοχή μας από τα είδη ζώων στα δάση στα οποία αυτά ζουν, στρεφόμαστε στη δεύτερη έρευνα των Siyi Kan et al. [γ], η οποία εξετάζει την αποψίλωση των πυκνών και μεγάλων δασικών εκτάσεων σε σχέση με τις οικονομικές δραστηριότητες που την προκαλούν. Κατ’ αρχάς, ο διαχωρισμός Βορρά με τροπικές περιοχές και το Νότο συνεχίζει να υπάρχει, με το 70% της απώλειας μεγάλων δασικών εκτάσεων να προέρχεται από τον παγκόσμιο τροπικό και Νότο.
Με έτος αναφοράς το 2014, κάποια πολύ ενδιαφέροντα μοτίβα γίνονται σαφή. Κατ’ αρχάς, το 37% της απώλειας μεγάλων δασικών εκτάσεων αφορούσε διεθνές εμπόριο, με κύριους εξαγωγούς Ρωσσία, Καναδά και τροπικές περιοχές και με τελικούς καταναλωτές την ηπειρωτική Κίνα, την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Αυτή η “εξαγωγή της ζήτησης” επιτρέπει σε ενδιαφερόμενες πλούσιες χώρες να παρακάμπτουν τους περιορισμούς στην υλοτομία, τροφοδοτώντας τις ανάγκες της οικονομίας τους. Από αυτή την απώλεια δασών μάλιστα, τα ¾ αφορούσαν άμεσα υλοτομία, εξόρυξη και παραγωγή ενέργειας και όχι τη γεωργική παραγωγή που θα φανταζόμασταν.
Δεύτερο και επίσης πολύ μεγάλης σημασίας είναι το γεγονός ότι από την απώλεια δασών που εξετάζεται, ~12% αφορά την αγροτική παραγωγή και ~28% επεξεργασμένες τροφές. Το υπόλοιπο 60% αφορά μια πολύ διαφοροποιημένη βεντάλια προϊόντων και υπηρεσιών που κινείται από προϊόντα υψηλής τεχνολογίας έως οικοδομικές εργασίες και υφάσματα.
Όλα αυτά κάνουν σαφές πως το περιβάλλον που κληροδοτούμε στις επόμενες γενεές δεν μπορεί να προστατευτεί με αποσπασματικά μέτρα. Είναι δομικά απαραίτητη η συντονισμένη προσπάθεια σε όλους τους κλάδους της οικονομίας λόγω της πολυπλοκότητάς της. Ακόμα περισσότερο, είναι απαραίτητη η διεθνής συνεργασία, δεδομένης της παγκοσμιοποίησης της παραγωγής.
Εικόνα: Επίδραση των τομέων ανθρώπινης δραστηριότητας στην έκταση των δασών. Εσωτερικός δακτύλιος: η επίδραση στη συνολική έκταση των δασών μέσα σε κάθε περιοχή του πλανήτη. Εξωτερικός δακτύλιος: η επίδραση στις περιοχές κατοικίας απειλούμενων ειδών σε κάθε περιοχή του πλανήτη. Πηγή: [β]
[α] Rohr, J. R., Civitello, D. J., Halliday, F. W., Hudson, P. J., Lafferty, K. D., Wood, C. L., & Mordecai, E. A. (2019). Towards common ground in the biodiversity–disease debate. Nature Ecology & Evolution, 4(1), 24–33. https://doi.org/10.1038/s41559-019-1060-6
[β] Kadoya, T., Takeuchi, Y., Shinoda, Y., & Nansai, K. (2022). Shifting agriculture is the dominant driver of forest disturbance in threatened forest species’ ranges. Communications Earth & Environment, 3(1). https://doi.org/10.1038/s43247-022-00434-5
[γ] Kan, S., Chen, B., Persson, U. M., Chen, G., Wang, Y., Li, J., Meng, J., Zheng, H., Yang, L., Li, R., Du, M., & Kastner, T. (2023). Risk of intact forest landscape loss goes beyond global agricultural supply chains. One Earth, 6(1), 55–65. https://doi.org/10.1016/j.oneear.2022.12.006
