Το 597 π.Χ. ο Δανιήλ, Εβραίος που υπηρετούσε στη βαβυλωνιακή αυλή του βασιλιά Ναβουχοδονόσορα, σύμφωνα με το «Βιβλίο του Δανιήλ», αρνήθηκε να εγκαταλείψει τη χορτοφαγική διατροφή του. Ένας από τους συμβούλους του βασιλιά, ο Ασπενάζ, ανησυχούσε ότι η χορτοφαγία θα εξαντλούσε τον Δανιήλ, καθιστώντας τον λιγότερο αποτελεσματικό στις εργασίες που του είχαν ανατεθεί. Ο Δανιήλ πρότεινε τότε την διεξαγωγή ενός πειράματος.
Αυτός και τρεις άλλοι θα έκαναν χορτοφαγική διατροφή για δέκα ημέρες, ενώ άλλοι 4, σε διαφορετική ομάδα, θα έτρωγαν κρέας. Όταν ο Ασπενάζ συνέκρινε τις δύο ομάδες στο τέλος των δέκα ημερών, οι χορτοφάγοι ήταν πιο υγιείς, πιο δυνατοί και πιο οξυδερκείς (και σύντομα έγιναν οι αγαπημένοι του βασιλιά).
Ο Δανιήλ, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ο πρώτος από τους «randomistas».
Η «Τυχαιοποιημένη Ελεγχόμενη Δοκιμή» (RCT)
Η φιλανθρωπική οργάνωση GiveDirectly, έχει ως στόχο να ανακουφίσει τη φτώχεια, δίνοντας απευθείας μετρητά σε πολίτες αναπτυσσόμενων χωρών. Στον ιστότοπό της αναφέρεται πως, έχει «παραδώσει πάνω από 700 εκατ. δολάρια σε περισσότερους από 1,5 εκατ. ανθρώπους που ζουν σε συνθήκες φτώχειας» από το 2009.
Για να μετρήσει την αποτελεσματικότητα των μεταβιβάσεων μετρητών, η φιλανθρωπική οργάνωση αποφάσισε να διεξάγει ένα είδος -αμφιλεγόμενου- πειράματος που ονομάζεται «Τυχαιοποιημένη Ελεγχόμενη Δοκιμή» (RCT).
Ένα από τα «πεδία βολής», η Κένυα, fιλόξενο περιβάλλον για την διεξαγωγή τέτοιων πειραμάτων, καθώς υπάρχουν λιγότεροι περιορισμοί στην έρευνα από ό,τι στις γειτονικές χώρες, ενώ η κυβέρνηση θεωρεί έτσι κι αλλιώς τις RCTs μορφή βοήθειας.
Μέχρι σήμερα, τουλάχιστον 270 RCTs έχουν διεξαχθεί στην Κένυα, νούμερο που μπορεί να είναι υποεκτιμημένο.
Οι RCTs συνδέονται συνήθως με ιατρικές δοκιμές, αλλά τις τελευταίες δύο δεκαετίες έχουν γίνει δημοφιλείς στους οικονομολόγους στον τομέα της ανάπτυξης ως μέσο για την ανάδειξη των βέλτιστων πρακτικών για την ανακούφιση της παγκόσμιας φτώχειας.
Οι «randomistas» και πώς γίνεται το πείραμα
Κατά την διενέργεια του πειράματος επιλέγονται τυχαία δύο ομάδες. Η «ομάδα θεραπείας», που λαμβάνει τα μετρητά, και η «ομάδα ελέγχου» που δεν λαμβάνει τίποτα.
Και οι δύο ομάδες παρακολουθούνται για χρόνια, ακόμη και δεκαετίες, με τα αποτελέσματα να μελετώνται από ακαδημαϊκούς και αναπτυξιακούς οργανισμούς.
Δεν παρατηρούν, επεμβαίνουν
Κατά το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα, οι ερευνητές που προσπαθούσαν να συγκρίνουν την αποτελεσματικότητα των διαφόρων ειδών βοήθειας βασίζονταν κυρίως σε μελέτες παρατήρησης.
Αλλά πλέον η γενιά των RCT -γνωστή ως «randomistas»– μπήκε στο πεδίο των ερευνών.
Οι επιστήμονες δεν παρατηρούν απλώς, αλλά επεμβαίνουν στη ζωή των ανθρώπων μέσω των πειραμάτων, ενίοτε περίτεχνα σχεδιασμένων, που επέτρεπαν την άμεση σύγκριση μεταξύ εκείνων που λάμβαναν την «θεραπεία» και εκείνων που δεν την λάμβαναν
Βραβείο Νόμπελ
Το 2019 οι κορυφαίοι «randomistas» – Michael Kremer, Esther Duflo και Abhijit Banerjee – μοιράστηκαν το βραβείο Νόμπελ Οικονομικών για τη χρήση των RCTs.
Η αιτιολογική έκθεση για το βραβείο, ανέφερε ότι τα ευρήματά τους, έχουν βελτιώσει δραματικά την ικανότητα της καταπολέμησης της φτώχειας στην πράξη και ότι «οι πειραματικές ερευνητικές τους μέθοδοι κυριαρχούν πλέον πλήρως στα οικονομικά της ανάπτυξης».
Ο Otedo, ο Marendi, και δύο παράλληλοι κόσμοι
Η οικογένεια του 45χρονου πατέρα 6 παιδιών, Peter Otedo, κάτοικο του Okela-C, ενός χωριού στη δυτική Κένυα, μένει σε ένα στιβαρό, δίχωρο τσιμεντένιο κτίσμα με στέγη από λαμαρίνα και πατώματα από πλακάκια με σχέδια. Το έχτισε ο ίδιος ο Otedo, σε διάστημα δύο ετών. Πριν από αυτό, στριμώχνονταν σε καλύβα ενός δωματίου, με τρύπια στέγη από άχυρο, αναφέρει ο Economist στο σχετικό δημοσίευμά του.
Επίσης έχουν μια καλή ζωή, τουλάχιστον για τα δεδομένα του Okela-C. Η σύζυγός του έχει σταθερή δουλειά ως οικιακή βοηθός, ενώ έχουν την οικονομική δυνατότητα να στέλνουν όλα τα παιδιά τους στο σχολείο.
Ο Maurice Marendi είναι ένας από τους γείτονες του Otedo. Γεννήθηκε επίσης στο χωριό. Σε αντίθεση με τον Otedo, ζει σε μια υποτυπώδη καλύβα από πηλό, κλαδιά δέντρων, άμμο και σχοινιά. Το σπίτι του Marendi έχει χωμάτινο πάτωμα. Φορτίζει το κινητό του τηλέφωνο στο σπίτι ενός γείτονα και η τουαλέτα του είναι ένα υπαίθριο υπόστεγο που προστατεύεται από αποξηραμένα φύλλα καλαμποκιού. Η σύζυγός του πέθανε το 2007, αφήνοντάς τον να συντηρεί τα τέσσερα παιδιά τους. Τρία χρόνια αργότερα, μια από τις κόρες του πέθανε από νεφρική νόσο. Ονειρεύεται να στείλει μια μέρα τον μικρότερο γιο του σε τεχνική σχολή, αλλά δεν έχει ακόμη τα χρήματα.
Otedo και Marendi, αν και γεννήθηκαν υπό παρόμοιες συνθήκες, σε μια από τις πιο φτωχές περιοχές της Κένυας, τώρα ζουν πολύ διαφορετικές ζωές. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι το χωριό τους επιλέχθηκε για να συμμετάσχει στη διενέργεια μιας RTC, που πραγματοποιήθηκε σε 120 χωριά στην κομητεία Siaya, στη δυτική Κένυα. Το Okela-C επιλέχθηκε ως χωριό θεραπείας.
Νοικοκυριά – «spillovers»
Το νοικοκυριό του Otedo ήταν ένα από τα 137 νοικοκυριά της μελέτης που επιλέχθηκαν τυχαία για να λάβουν μετρητά 1.000 δολαρίων (λίγο περισσότερο από το διπλάσιο της ετήσιας κατά κεφαλήν κατανάλωσης), τα οποία μπορούσαν να τα ξοδέψουν όπως ήθελαν. Το νοικοκυριό του Marendi ανήκε στην ομάδα ελέγχου.
Οι ερευνητές θα μετρούσαν, επίσης κατά πόσο, ή και καθόλου, η ευημερία του Marendi επηρεαζόταν από την καλή τύχη των γειτόνων του. Νοικοκυριά όπως αυτά ονομάστηκαν «spillovers».
Η συλλογή των δεδομένων και ο έλεγχος της κορτιζόλης
Κατά τη διάρκεια των ετών, ξένοι ακαδημαϊκοί και Κενυάτες επιστήμονες, επισκέπτονταν το Okela-C για να συλλέξουν δεδομένα .
Οι χωρικοί έπρεπε να απαντήσουν σε ερωτήσεις σχετικά με τη ζωή τους και να δώσουν δείγματα σάλιου, για να μετρηθούν τα επίπεδα κορτιζόλης, που υποδεικνύουν το μέγεθος του άγχους.
…και μετά ήρθαν τα προβλήματα
Καθώς το πείραμα της παροχής μετρητών επεκτάθηκε σε περισσότερα χωριά, άρχισαν να εμφανίζονται προβλήματα. Η διάκριση μεταξύ των ομάδων θεραπείας και ελέγχου αποδείχτηκε κάποιες φορές σαθρή. Σε ένα χωριό, η ομάδα θεραπείας συμφώνησε να μοιραστεί τα μετρητά της με την ομάδα ελέγχου πίσω από την πλάτη των ερευνητών. Η RCT δημιούργησε επίσης προφανείς και μόνιμες ανισότητες μεταξύ, και εντός, των κοινοτήτων.
Οι ελπίδες να τους χαμογελάσει η τύχη και τα «καταραμένα χρήματα»
Ένα από τα χωριά της θεραπείας βρισκόταν ακριβώς απέναντι από ένα χωριό ελέγχου. Κάθε μέρα, οι κάτοικοι του χωριού ελέγχου έπαιρναν μια γεύση του πώς θα μπορούσε να ήταν η ζωή τους αν ο αλγόριθμος τυχαιοποίησης τους είχε χαμογελάσει.
«Τα χρήματα άλλαξαν τη ζωή μου τόσο πολύ», είπε ο Otedo. Τα ξόδεψε όλα σε οικοδομικά υλικά για το σπίτι του. Αλλά, ανακάλυψε ότι δεν είχαν λάβει όλοι τα χρήματα, μόνο όταν άκουσε κάποιους να παραπονιούνται. Οι γείτονες τον ρώτησαν πώς θα μπορούσαν και εκείνοι να πάρουν χρήματα.
«Τα μετρητά ήταν καταραμένα»
«Τους είπα, απλά περιμένετε, η τύχη θα σας χαμογελάσει». Άλλοι ήταν καχύποπτοι, υπονοώντας ότι τα χρήματα είχαν σταλεί από τους… Illuminati.
«Όταν κάποιος λέει, “αυτά τα χρήματα είναι δωρεάν”, δημιουργείται χώρος για φήμες», δήλωσε ο Mario Schmidt, ανθρωπολόγος στο Ινστιτούτο Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Μαξ Πλανκ, ο οποίος έχει περάσει χρόνια μελετώντας τις επιπτώσεις των RCTs στην περιοχή. «Οι φήμες υπήρχαν παντού και ενισχύονταν από θρησκευτικούς και πολιτικούς παράγοντες. Τα μετρητά ήταν καταραμένα, έλεγαν. Χρησιμοποιούσαν μια φράση στην τοπική γλώσσα Dholuo, pesa marach – «κακά χρήματα».
Πολλοί εξακολουθούν να αμφιβάλλουν ότι οι συμμετέχοντες επιλέγονται πραγματικά τυχαία. Σε ένα χωριό οι κάτοικοι ήταν τόσο καχύποπτοι που ανάγκασαν τους ερευνητές να κάνουν δημόσια κλήρωση, από ένα καπέλο γεμάτο με ονόματα.
Τους έκοψαν το νερό για μήνες χωρίς την συγκατάθεσή τους
Η πανταχού παρούσα παρουσία των RCTs στον τομέα των οικονομικών της ανάπτυξης, καθώς και στην καθημερινή ζωή των φτωχών Κενυατών της περιοχής, ωθεί όλο και περισσότερους ανθρώπους να εκφράσουν ανησυχίες σχετικά με την ηθική και τη μεθοδολογία που κρύβεται πίσω από αυτές. Το 2018, μια RCT που διεξήχθη από δύο οικονομολόγους, σε συνεργασία με την Παγκόσμια Τράπεζα και την αρχή ύδρευσης στο Ναϊρόμπι, την πρωτεύουσα της Κένυας, παρακολούθησε τι συνέβη όταν διακόπηκε η παροχή νερού σε νοικοκυριά διαφόρων παραγκουπόλεων όπου οι λογαριασμοί δεν είχαν πληρωθεί. Οι ερευνητές ήθελαν να ελέγξουν αν αυτοί που είχαν οφειλές θα εξοφλούσαν τους λογαριασμούς ή θα διαμαρτύρονταν.
Εκατοντάδες κάτοικοι έμειναν χωρίς πρόσβαση σε καθαρό νερό, σε ορισμένες περιπτώσεις για εβδομάδες ή μήνες. Ουσιαστικά κανένας από αυτούς δεν γνώριζε ότι ήταν μέρος μιας RCT. Η μελέτη προκάλεσε την οργή τοπικών ακτιβιστών και διεθνών ερευνητών. Οι επικρίσεις ήταν διττές: πρώτον, ότι οι ερευνητές δεν έλαβαν τη ρητή συγκατάθεση των συμμετεχόντων για τη διεξαγωγή της έρευνας, και δεύτερον ότι παρακάμφθηκε η πρόβλεψη, οι όποιες παρεμβάσεις να έχουν θετικές και όχι αρνητικές επιπτώσεις.
Οι εμπλεκόμενοι οικονομολόγοι απάντησαν με μια δήλωση περί δεοντολογίας με την οποία υπερασπίστηκαν τη δοκιμή. Η έρευνά τους δεν ευνόησαν τις διακοπές νερού, υποστήριξαν, αφού αυτό θα έκανε έτσι κι αλλιώς η επιχείρηση ύδρευσης, λόγω των απλήρωτων λογαριασμών.
Αλλά οι επικριτές δεν κατευνάστηκαν. Ως αποτέλεσμα του σκανδάλου, ορισμένοι ερευνητικοί οργανισμοί άρχισαν να επανεξετάζουν τα δεοντολογικά πρότυπα.
«Δεν γνωρίζουν καν ότι αποτελούν μέρος ενός πειράματος»
Ο Angus Deaton, οικονομολόγος στο Πρίνστον, είναι από καιρό επιφυλακτικός ως προς τις ηθικές επιπτώσεις των RCTs. Το 2019 δημοσίευσε ένα έγγραφο που έθετε μια σειρά από ερωτήματα σχετικά με αυτό το είδος δοκιμών:
«Πώς διασφαλίζεται η συγκατάθεση των συμμετεχόντων χωρίς να υπάρχει επαρκής ενημέρωση, όταν οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν καν ότι αποτελούν μέρος ενός πειράματος; Η ωφελιμότητα είναι μία από τις βασικές απαιτήσεις των πειραμάτων σε ανθρώπινα υποκείμενα. Αλλά ποιους ωφελεί;»
Ορισμένοι αμφισβητούν επίσης την αξία των αποτελεσμάτων των RCTs. Χρειάζεται ένα πείραμα για να αποδείξει ότι τα μαξιλάρια και οι κουβέρτες θα βοηθήσουν τα παιδιά να κοιμηθούν καλύτερα ή αν η πρόσβαση σε καθαρό νερό θα βελτιώσει την υγεία;
Οι περισσότεροι επικριτές των RCTs ωστόσο αναγνωρίζουν ότι μπορούν να είναι χρήσιμες και διαφωτιστικές – εάν διεξάγονται με τον σωστό τρόπο και εάν τα ευρήματά τους ερμηνεύονται με αναφορά στο ιδιαίτερο πολιτικό και πολιτισμικό πλαίσιο των υποκειμένων τους.
