Ένα χειμωνιάτικο πρωινό στο Σέρμπεκ, μια ζωντανή γειτονιά στις βορειοανατολικές Βρυξέλλες, η Μαρί Κριστίν Χας περπατά στους διαδρόμους του σούπερ μάρκετ Bees Coop γεμίζοντας το καλάθι της με βιολογικά φρούτα, λαχανικά, ξηρούς καρπούς, ρύζι, όσπρια και ζυμαρικά. Για τη Hache, το βάρος των αγορών παντοπωλείου εν μέσω κύματος ακρίβειας έχει ελαφρυνθεί μέσω της συμμετοχής της σε μία από τις δύο καινοτόμες πρωτοβουλίες που πειραματίζονται στην έννοια της «κοινωνικής ασφάλισης για τα τρόφιμα».
Το πόσο προσιτά είναι τα βασικά είδη διατροφής συνιστά μια αυξανόμενη ανησυχία για ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό νοικοκυριών παγκοσμίως, καθώς η παγκόσμια οικονομία έρχεται αντιμέτωπη με τη μεγαλύτερη κρίση κόστους ζωής εδώ και μία γενιά. Καθώς ορισμένοι αναγκάζονται να περικόψουν τα τρόφιμα για να καλύψουν άλλα βασικά έξοδα, η επισιτιστική ανασφάλεια αυξάνεται σε όλο τον κόσμο. Η ιδέα της κοινωνικής ασφάλισης για τα τρόφιμα μπορεί να ακούγεται τραβηγμένη. Όμως, μέσα από project που ξεκίνησαν πρόσφατα στο Μονπελιέ της Γαλλίας και στις Βρυξέλλες στο Βέλγιο, ΜΚΟ, αγρότες, ερευνητές και πολίτες πειραματίζονται με την ιδέα ότι τα ποιοτικά, θρεπτικά και βιολογικά τρόφιμα πρέπει να είναι προσβάσιμα σε όλους – ανεξαρτήτως εισοδήματος. Το BBC παρουσιάζει την ιδέα αυτή σε ένα αναλυτικό ρεπορτάζ του.
«Η υγιεινή διατροφή και η πρόσβαση σε ποιοτικά τρόφιμα είναι ακριβά και μόνο η μειονότητα του πληθυσμού έχει την οικονομική δυνατότητα να τα εξασφαλίσει», λέει η Margherita Via, project manager στο Bees Coop.
Εμπνευσμένες από συστήματα καθολικής υγειονομικής περίθαλψης όπως αυτά στη Γαλλία και το Βέλγιο, ομάδες της κοινωνίας των πολιτών πρότειναν τη δημιουργία ενός νέου κλάδου κοινωνικής ασφάλισης, βάσει του οποίου κάθε πολίτης θα λαμβάνει μηνιαίο επίδομα που θα του επιτρέπει να αγοράζει τρόφιμα που πληρούν ορισμένα περιβαλλοντικά και ηθικά κριτήρια. Στην καρδιά της, η ιδέα είναι να απομακρυνθούμε από το φαγητό ως εμπόρευμα. «Είναι απαραίτητη μια συνολική αναμόρφωση του συστήματος που βασίζεται στο δικαίωμα στην τροφή», λέει ο γεωπόνος Mathieu Dalmais, ο οποίος ηγήθηκε του κινήματος από την έναρξή του το 2017 μέσω της συνεργασίας του με την ISF-AgriSTA, έναν από τους 11 οργανισμούς που εργάζεται πάνω στην ιδέα στη Γαλλία.
Καθώς το κόστος του σύγχρονου, παγκοσμιοποιημένου βιομηχανικού συστήματος τροφίμων – απώλεια βιοποικιλότητας, εκμετάλλευση εργασίας, σπατάλη τροφίμων, ασθένειες– έρχεται στο προσκήνιο, οι εκκλήσεις για μεταμόρφωσή του έχουν ενταθεί. Η αποτελεσματική αντιμετώπιση αυτών των ζητημάτων απαιτεί μια συστημική προσέγγιση, στην οποία συμμετέχει η κοινωνική ασφάλιση για τα τρόφιμα, εξηγεί ο Jonathan Peuch, υπεύθυνος υπεράσπισης για το δικαίωμα στην τροφή και τη διατροφή στη Fian Belgium.
Σύμφωνα με το προτεινόμενο σύστημα για τη Γαλλία και το Βέλγιο, κάθε άτομο (ή γονείς για ανηλίκους) θα λαμβάνει αυτόματα ένα σταθερό ποσό κάθε μήνα μέσω, για παράδειγμα, μιας καθορισμένης κάρτας. Η πρόταση είναι 100-150 € μηνιαίως για ενήλικες και μεταξύ 50-75 € για παιδιά.
Όπως και η υγειονομική περίθαλψη, το σύστημα θα χρηματοδοτείται μέσω εισφορών από κάθε πολίτη ανάλογα με το εισόδημά του. Στο Βέλγιο, ο Fian πρότεινε τα άτομα που κερδίζουν 3.000 € μηνιαίως να συνεισφέρουν 150 € κάθε μήνα, όσοι κερδίζουν περισσότερα να συνεισφέρουν περισσότερα και όσοι κερδίζουν λιγότερα να συνεισφέρουν λιγότερα. Ωστόσο, όλοι θα λάμβαναν 150 ευρώ μηνιαίως – στην πραγματικότητα, βοηθώντας στην αναδιανομή του πλούτου από εκείνους με τα περισσότερα προς εκείνους με τα λιγότερα.
Περαιτέρω χρηματοδότηση θα μπορούσε να συγκεντρωθεί μέσω κρατικής συνεισφοράς, για παράδειγμα από φόρους επί των κερδών πολυεθνικών εταιρειών τροφίμων ή μέσω αύξησης των ειδικών φόρων κατανάλωσης σε διατροφικά ανθυγιεινά προϊόντα, όπως το αλκοόλ ή ο καπνός. «Πολιτικά, κάποιοι λένε [η ιδέα] είναι ουτοπική», λέει ο Peuch. «Δεν νομίζω ότι είναι ουτοπικό, είναι απλώς μια επιλογή για την κοινωνία να πει ότι θα αυξήσουμε τη συνεισφορά μας και θέλουμε να βάλουμε αυτά τα χρήματα εδώ». Μόνο τα τρόφιμα που πληρούν ορισμένα κριτήρια –όπως η βιολογική πιστοποίηση, η δίκαιη αμοιβή για τους αγρότες και τους εργαζομένους και οι μικρές αλυσίδες εφοδιασμού– θα μπορούσαν να καλυφθούν από το επίδομα. Αυτά τα κριτήρια έχουν ως στόχο να υποστηρίξουν έναν ευρύτερο μετασχηματισμό του συστήματος τροφίμων ώστε να καταστεί πιο δίκαιο και βιώσιμο.
Αν και τα βιολογικά τρόφιμα δεν είναι πιο υγιεινά όσον αφορά τα θρεπτικά συστατικά, μελέτες δείχνουν ότι εκθέτουν τους καταναλωτές σε λιγότερα φυτοφάρμακα που σχετίζονται με ανθρώπινες ασθένειες και βακτήρια ανθεκτικά στα αντιβιοτικά. Η βιολογική γεωργία έχει λιγότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις από τη συμβατική γεωργία και μπορεί να ενισχύσει τη βιοποικιλότητα – αυξάνοντας τον πλούτο των ειδών κατά 30% και τον αριθμό των οργανισμών κατά 50%, σύμφωνα με μετα-αναλύσεις που συγκρίνουν τα δύο.
Οι δοκιμές της Γαλλίας και του Βελγίου, οι οποίες ξεκίνησαν νωρίτερα φέτος και πέρυσι αντίστοιχα, θα διαρκέσουν η καθεμία για 12 μήνες και τα πρώτα αποτελέσματα φαίνεται να είναι ενθαρρυντικά.
Στη δοκιμή των Βρυξελλών, που χρηματοδοτείται από το κέντρο κοινωνικής πρόνοιας της χώρας, συμμετέχοντες από σχεδόν 60 νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος λαμβάνουν 150 ευρώ μηνιαίως για ένα χρόνο –χωρίς να χρειάζεται να καταβάλουν συνεισφορά– για να τα ξοδέψουν σε ένα σούπερ μάρκετ: το BEES Coop. Η Via λέει ότι μέχρι στιγμής οι συμμετέχοντες αγοράζουν κυρίως είδη διατροφής, με ένα μικρό κλάσμα να διατίθεται σε μη εδώδιμα είδη όπως σαπούνι και χαρτί υγείας. Η Hache πιστώνει την παρέμβαση με τη βελτίωση της διατροφής της και τη μείωση των επιπέδων άγχους της. «Μπορώ να αγοράσω βιολογικά φρούτα και λαχανικά και χύμα προϊόντα στις ποσότητες που θέλω», λέει.
Το project στο Μονπελιέ, που στηρίζεται από δημόσιες και ιδιωτικές επιχορηγήσεις, πλησιάζει περισσότερο τον στόχο των πλουσιότερων συμμετεχόντων να συνεισφέρουν περισσότερο για το φαγητό τους. Για ένα χρόνο, καθένας από τους 400 συμμετέχοντες, οι μισοί από τους οποίους ζουν σε συνθήκες φτώχειας, απαιτείται να συνεισφέρουν εθελοντικά ένα ποσό μεταξύ 1-150 € μηνιαίως και θα λάβουν 100 € μηνιαίως, ανεξάρτητα από το τι συνεισέφεραν. Για να αποφευχθεί η κατάχρηση του επιδόματος, η επιτροπή πολιτών πίσω από το έργο εκδίδει τα κεφάλαια σε τοπικό νόμισμα που μπορούν να δαπανηθούν σε πέντε σούπερ μάρκετ σε όλη την πόλη.
Η Emma Patterson, ανώτερη λέκτορας στη διατροφή δημόσιας υγείας στο Ινστιτούτο Karolinska της Στοκχόλμης, λέει ότι η παρέμβαση είναι ένας εξαιρετικός τρόπος αντιμετώπισης δομικών φραγμών όπως το κόστος και η προσβασιμότητα. «Υπάρχουν καλά στοιχεία που δείχνουν ότι η εργασία με δομικό τρόπο είναι πιο αποτελεσματική από την απλή παροχή πληροφοριών στους ανθρώπους», λέει.
Ωστόσο, η Patterson προειδοποιεί ότι με τον περιορισμό των κεφαλαίων που δαπανώνται μόνο σε ορισμένα καταστήματα, η πρόσβαση μπορεί να παραμείνει εμπόδιο. «Για να έχετε μεγάλο αντίκτυπο, πρέπει να εμπλέξετε τα συνηθισμένα σούπερ μάρκετ και να το κάνετε αυτό διαθέσιμο σε όλους. Διαφορετικά, θα ωφελούσατε άτομα που είναι ήδη σε θέση να κάνουν επιπλέον ταξίδια σε ειδικά καταστήματα. Θα χάσετε να προσεγγίσετε το ευρύτερο τμήμα του πληθυσμού που πρέπει να βοηθηθεί», λέει.
Λύνεται το πρόβλημα με επιδόματα;
Παράγεται αρκετή τροφή για να θρέψει 10 δισεκατομμύρια ανθρώπους, ωστόσο μεγάλο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού τρέφεται ανεπαρκώς και, παγκοσμίως, η πείνα, η επισιτιστική ανασφάλεια και ο υποσιτισμός αυξάνονται. Ακόμη και πριν από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, η οποία οδήγησε τις παγκόσμιες τιμές των τροφίμων στα ύψη, 3,1 δισεκατομμύρια άνθρωποι ήδη δεν μπορούσαν να αντέξουν οικονομικά μια υγιεινή διατροφή.
Από το Ηνωμένο Βασίλειο μέχρι την Ισπανία, τη Γερμανία και τη Λετονία, η ζήτηση των τραπεζών τροφίμων εκτοξεύεται στα ύψη σε όλη την Ευρώπη. Είναι μια παρόμοια ιστορία σε όλη την Αμερική. Οι τράπεζες τροφίμων στον Καναδά έχουν αναφέρει επισκέψεις ρεκόρ σε τράπεζες τροφίμων, στην Αργεντινή οι τράπεζες τροφίμων αδυνατούν να ανταποκριθούν στη ζήτηση και στις τράπεζες τροφίμων των ΗΠΑ η χρήση αυξήθηκε κατά ένα τρίτο σε σύγκριση με πριν από την πανδημία Covid-19.
Ο Peuch λέει ότι το να χρειάζεται να ζητάς φαγητό δεν είναι μια αξιοπρεπής προσέγγιση και ότι η επισιτιστική βοήθεια, ενώ παίζει ρόλο σε ακραίες καταστάσεις, δεν μπορεί να είναι μια μακροπρόθεσμη απάντηση στην επισιτιστική ανασφάλεια. «Μερικές φορές το κράτος μας λέει «δεν έχουμε πρόβλημα διατροφής στη χώρα μας γιατί έχουμε επισιτιστική βοήθεια». Αλλά για εμάς, η επισιτιστική βοήθεια δεν είναι δικαίωμα στο φαγητό», λέει. «Παρέχει μόνο περιορισμένη ποσότητα και [όσον αφορά την] ποιότητα, οι άνθρωποι δεν μπορούν πραγματικά να επιλέξουν».
Η Patterson συμφωνεί ότι είναι σημαντικό οι άνθρωποι να έχουν την ελευθερία να επιλέγουν το φαγητό τους και οι παρεμβάσεις να σχεδιάζονται και να αναπτύσσονται με αξιοπρέπεια.
Η κακή διατροφή στοιχίζει
Καθώς η επισιτιστική ανασφάλεια αποτελεί αυξανόμενη ανησυχία σε όλη την Ευρώπη, οι ακτιβιστές πιστεύουν ότι μπορεί να ανοίξει ένα παράθυρο ευκαιρίας για την εισαγωγή αλλαγών. «Όταν πρέπει να φας φαγητό που δεν θέλεις να αγοράσεις, αλλά πρέπει να το αγοράσεις γιατί δεν έχεις επιλογή… αυτό κάνει τους ανθρώπους να συνειδητοποιήσουν», λέει ο Peuch.
Μελέτες δείχνουν ότι το χαμηλότερο εισόδημα των νοικοκυριών συνδέεται σταθερά με χαμηλότερη ποιότητα διατροφής, καθώς οι δίαιτες χαμηλού κόστους βασίζονται σε τρόφιμα πλούσια σε ενέργεια αλλά φτωχά σε θρεπτικά συστατικά. Στη Σκωτία, οι γενικοί γιατροί έχουν αναφέρει αυξανόμενα κρούσματα υποσιτισμού λόγω υπερβολικής εξάρτησης από τέτοια τρόφιμα από την έναρξη της κρίσης του κόστους ζωής. Η κακή διατροφή συνδέεται με την παγκόσμια αύξηση των ελλείψεων μικροθρεπτικών συστατικών, της παχυσαρκίας και των ασθενειών που μπορούν να προληφθούν, όπως οι καρδιακές παθήσεις, το εγκεφαλικό και ο διαβήτης τύπου 2.
Η διατροφική ανασφάλεια είναι ιδιαίτερα επιζήμια για την υγεία, την ανάπτυξη και την ευημερία των παιδιών, των οποίων οι διατροφικές απαιτήσεις είναι υψηλές σε μια περίοδο ταχείας σωματικής ανάπτυξης. Παγκοσμίως, ο παιδικός υποσιτισμός θεωρείται μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις για τη δημόσια υγεία.
Το αποτύπωμα της κακής διατροφής στα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης είναι σημαντικό. Μια μελέτη στο Βέλγιο, για παράδειγμα, διαπίστωσε ότι το κόστος υγειονομικής περίθαλψης και το κόστος απώλειας παραγωγικότητας λόγω υπερβολικού βάρους ανήλθαν συνολικά σε 4,5 δισεκατομμύρια ευρώ (4,8 δισεκατομμύρια δολάρια/4 δισεκατομμύρια λίρες) ετησίως μεταξύ 2013 και 2017.
