Έκτωρ-Ξαβιέ Δελαστίκ*
Ως συνέχεια του προηγούμενου άρθρου μας [α], σήμερα εξετάζουμε τη φύση των σχέσεων εργασίας στον κλάδο της Έρευνας. Υπενθυμίζουμε πως τα στοιχεία που θα χρησιμοποιήσουμε προέρχονται από τη μεγάλη, πρώτη έρευνα χαρτογράφησης της κατάστασης στον κλάδο, την οποία διενέργησε το πανελλαδικό «Σωματείο Εργαζομένων στην Έρευνα και την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση» (Σ.ΕΡ.Ε.Τ.Ε.) [β] μεταξύ Οκτωβρίου και Δεκεμβρίου του 2022.
Η σημερινή ανάλυση θα απαιτήσει να μιλήσουμε για κάθε επιστημονικό πεδίο (Ε.Π.) ξεχωριστά. Στη μελέτη χρησιμοποιήθηκε η ίδια κατηγοριοποίηση που χρησιμοποιείται στις αιτήσεις για χρηματοδότηση κι η οποία έχει ως εξής:
ΕΠ.1: Φυσικές Επιστήμες
ΕΠ.2: Επιστήμες Μηχανικού και Τεχνολογίας
ΕΠ.3: Επιστήμες Ζωής (Ιατρική και Επιστήμες Υγείας)
ΕΠ.4: Γεωπονικές Επιστήμες – Τρόφιμα
ΕΠ.5: Μαθηματικά και Επιστήμες της Πληροφορίας
ΕΠ.6: Κοινωνικές Επιστήμες
ΕΠ.7: Ανθρωπιστικές Επιστήμες και Τέχνες
ΕΠ.8: Περιβάλλον και Ενέργεια
ΕΠ.9: Διοίκηση και Οικονομία της Καινοτομίας
Σημείωση: λόγω του μικρού αριθμού απαντήσεων από το ΕΠ.9, επιλέξαμε να μην εξάγουμε συμπεράσματα γι αυτό το πεδίο.
Πρώτα απ’ όλα, πρέπει να εξετάσουμε την κατανομή των σχέσεων εργασίας ανά επιστημονικό πεδίο εντός του τελευταίου έτους, η οποία παρουσιάζεται συνοπτικά στο συνοδευτικό διάγραμμα. Αλγεινή εντύπωση προκαλούν τα ποσοστά αμισθί εργασίας, με πρωταθλητές το ΕΠ.3 Επιστήμες Ζωής (Ιατρική και Επιστήμες Υγείας) με 27.4% και το ΕΠ.4 (Γεωπονικές Επιστήμες – Τρόφιμα) με 24.4%. Το δε ΕΠ.4 έχει την πρωτιά στην εργασία με “μαύρα” χρήματα, στο 4.4% των απαντήσεων.
Την προσοχή τραβά η σπανιότητα των συμβάσεων εργασίας αορίστου χρόνου, η οποία εμφανίζεται με μέγιστο ποσοστό 3.1% (!) στο ΕΠ.5 (Μαθηματικά και Επιστήμες της Πληροφορίας), ενώ απουσιάζει πλήρως από τα ΕΠ.1, ΕΠ.4, ΕΠ.7 και ΕΠ.8. Παρατηρούμε πως η εργασία με το επονομαζόμενο “μπλοκάκι” είναι η κινητήρια δύναμη των ΕΠ.2 (Επιστήμες Μηχανικού και Τεχνολογίας) με 39.2%, ΕΠ.8 (Περιβάλλον και ενέργεια) με 37.9% και ΕΠ.5 (Μαθηματικά και Επιστήμες της Πληροφορίας) με 34.4%.
Ταυτόχρονα, το ΕΠ.2 (Επιστήμες Μηχανικού και Τεχνολογίας) εμφανίζει το χαμηλότερο ποσοστό συμβάσεων εργασίας ορισμένου χρόνου (9.14%), ενισχύοντας την εικόνα ενός πεδίου που κινείται με όρους εργασιακής ανασφάλειας. Πολλώ δε μάλλον αν συγκριθεί με τα ΕΠ.8 (Περιβάλλον και Ενέργεια) με 32.76% συμβάσεις εργασίας ορισμένου χρόνου, το ΕΠ.1 (Φυσικές Επιστήμες) με 31.33% και το ΕΠ.3 (Επιστήμες Ζωής – Ιατρική και Επιστήμες Υγείας) με 27.36%.
Τέλος, τα ποσοστά υποτροφίας φαίνονται να είναι ανάλογα στα πεδία εκτός εξαιρέσεων: χαμηλά ποσοστά εμφανίζονται στο ΕΠ.4 (Γεωπονικές Επιστήμες – Τρόφιμα) με 13.3% και στο ΕΠ.8 (Περιβάλλον και ενέργεια) με 15.5% και υψηλό στο ΕΠ. 5 (Μαθηματικά και Επιστήμες της Πληροφορίας) με 34.4%. Οι υποτροφίες όμως αφήνουν πολλαπλώς ακάλυπτο το προσωπικό. Εκ των ανθρώπων που δηλώνουν υποτροφία ως κύρια πηγή εισοδήματος, το 42.1% δεν έχει ιατροφαρμακευτική περίθαλψη πέραν αυτής που δικαιούται μέσω ΑΜΚΑ. Ταυτόχρονα, μόνο το 20% ασφαλίζεται μέσω του κλάδου της Έρευνας: το 49.5% δεν κολλάει ένσημα, 20% αυτασφαλίζεται και 10.5% ασφαλίζεται από εργασία εκτός του κλάδου.
Σε αυτό το σημείο πρέπει να γίνει ειδική αναφορά στο ζήτημα των συμβάσεων έργου, το γνωστό μας “μπλοκάκι”, καθώς και των συμβάσεων ορισμένου χρόνου. Τυπικά, αφορούν παροχές υπηρεσιών ή εργασίας με αρχή, μέση και τέλος. Τυπικά επίσης δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιούνται για την κάλυψη πάγιων και διαρκών αναγκών, ούτε πρέπει να χρησιμοποιούνται ως τρόπος “σιωπηρής απόλυσης” μέσω της ξαφνικής μη ανανέωσης της σύμβασης για μια θέση εργασίας με μεγάλη διάρκεια.
Κι όμως, το 84.7% του προσωπικού στην Έρευνα πληρωνόταν για τα ίδια καθήκοντα με διαδοχικές συμβάσεις, με το 38% να εργάζεται με 5 ή περισσότερες διαδοχικές συμβάσεις (!). Εάν εξετάσουμε αποκλειστικά τα άτομα που δηλώνουν πως έχουν εργαστεί το τελευταίο έτος με σύμβαση ορισμένου χρόνου, το 40.7% αυτών εργάζεται στα ίδια καθήκοντα με 5 ή περισσότερες διαδοχικές συμβάσεις. Το ποσοστό ανέρχεται στο 42.6% για τα άτομα που το τελευταίο έτος δήλωσαν εργασία με “μπλοκάκι”. Γίνεται λοιπόν σαφές πως υπάρχει συστηματική, χρόνια και καταχρηστική κάλυψη πάγιων και διαρκών αναγκών με τη χρήση διαδοχικών συμβάσεων ορισμένου χρόνου ή έργου.
Σε αυτό το σημείο απαιτείται να εξετάσουμε το “μπλοκάκι” για μία ακόμα πιθανή κατάχρηση. Όταν εξετάζεται αν η εργασία με σύμβαση έργου υποκρύπτει εξαρτημένη εργασία, χρησιμοποιείται μια σειρά κριτηρίων: (1) καθορισμένος χώρος εργασίας (από τη σύμβαση, τον κανονισμό του ιδρύματος ή από επιβλέπον πρόσωπο), (2) καθορισμένο ωράριο, (3) επίβλεψη της τήρησης του ωραρίου εφ’ όσον αυτό είναι καθορισμένο, (4) επίβλεψη του τρόπου εργασίας από από επιβλέπον πρόσωπο και (5) εξάρτηση της παραμονής στην εργασία από το επιβλέπον πρόσωπο (δικαίωμα απόλυσης). Η σύναψη μιας σύμβασης έργου και η εκτέλεσή της δε μπορούν να φέρουν τα παραπάνω χαρακτηριστικά, καθώς σε τέτοια περίπτωση μπορεί να στοιχειοθετηθεί πως υποκρύπτεται εξαρτημένη εργασία και να διεκδικηθεί το λιγότερο μετατροπή του συμβολαίου σε σύμβαση ορισμένου ή αορίστου χρόνου. Παρ’ όλα αυτά, η πλειοψηφία (56.6%) των εργαζομένων με “μπλοκάκι” κατά το τελευταίο έτος πληροί τουλάχιστον δύο από τα παραπάνω κριτήρια, ενώ το ⅓ (30.7%) τρία ή περισσότερα. Εδώ προστίθεται και η μείωση εισοδήματος κατά 24% (Φ.Π.Α.), ενώ πρόκειται για εξαρτημένη εργασία.
Συμπερασματικά λοιπόν καταλήγουμε σε συγκεκριμένα μέτρα άμεσης αντιμετώπισης των παθογενειών: (1) την κατάργηση της χρήσης διαδοχικών συμβάσεων ορισμένου χρόνου και έργου για πάγιες ανάγκες, (2) σταθερές σχέσεις εργασίας αντί για “μπλοκάκι” στα ερευνητικά προγράμματα, (3) την άμεση ασφαλιστική κάλυψη των υποτρόφων, (4) τη σταδιακή κατάργηση των υποτροφιών με θέσεις εργασίας, (5) την αντιμετώπιση της συστηματικής ανασφαλούς εργασίας στα ΕΠ.2, ΕΠ.5 και ΕΠ.8 και (6) αντιμετώπιση της αμισθί και “μαύρης” εργασίας στην έρευνα.
Εικόνα: Σχέσεις εργασίας ανά επιστημονικό πεδίο. Γαλάζιο: Υποτροφία με συγκεκριμένα παραδοτέα. Μπλε: Υποτροφία χωρίς συγκεκριμένα παραδοτέα. Ανοιχτό πράσινο: Σύμβαση έργου (“μπλοκάκι”). Σκούρο πράσινο: Τίτλος κτήσης. Ροζ: Σύμβαση εργασίας ορισμένου χρόνου. Κόκκινο: Σύμβαση εργασίας αορίστου χρόνου. Ανοιχτό πορτοκαλί: Χωρίς σύμβαση – αμισθί. Σκούρο πορτοκαλί: Χωρίς σύμβαση – “μαύρα” χρήματα.
[α] Δελαστίκ, Έ. Ξ. (2023, March 5). Αποκαλύπτοντας τον αόρατο πυλώνα της έρευνας. ΝΑΥΤΕΜΠΟΡΙΚΗ. Retrieved March 6, 2023, from https://www.naftemporiki.gr/society/1446135/apokalyptontas-ton-aorato-pylona-tis-ereynas/
[β] Πανελλαδικό Σωματείο Εργαζομένων στην Έρευνα και την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση. Retrieved March 2, 2023, from https://unionresearchers.wordpress.com/
* O Έκτωρ-Ξαβιέ Δελαστίκ είναι Φυσικός Εφαρμογών, Υ.Δ. Τμήματος Ιατρικής του Πανεπιστημίου Πατρών
