Η μουσική παράσταση «Ελευσίνια Μυστήρια» της θεατρικής ομάδας «Ρόδα», αποδίδει φόρο τιμής στην πόλη της Ελευσίνας, της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2023, δίνοντας στους θεατές την ευκαιρία να ζήσουν στιγμές βιωματικής εμπειρίας και άμεσης συμμετοχής στη ζωντανή δόνηση των μυστών της Ελευσίνιας μυητικής διαδικασίας.
Με την ιδρύτρια της θεατρικής ομάδας «Ρόδα», Μαρία Περετζή, η οποία υπογράφει την σκηνοθεσία, τα κείμενα, τη μουσική επιμέλεια, τα κουστούμια καθώς και τους φωτισμούς, είχαμε τη χαρά να μιλήσουμε.
Για ποιο λόγο αποφάσισε η «Ρόδα» να παρουσιάσει τα Ελευσίνια Μυστήρια, και μάλιστα σε θεατρική παράσταση; Μήπως είναι μια παρακινδυνευμένη κίνηση;
«Ναι, οπωσδήποτε· είναι παρακινδυνευμένη και, μάλιστα, από πολλές απόψεις. Αλλά εσείς προσωπικά, τι έχετε στο νου σας;»
Κατ’ αρχάς, γιατί ανεβάσατε αυτό το έργο; Είναι δυνατόν να αποδοθούν τα Ελευσίνια Μυστήρια από τη σκηνή του σύγχρονου θεάτρου;
«Φυσικά! Το σύγχρονο θέατρο μπορεί να δημιουργήσει και να διαχειριστεί ολόκληρη τη γκάμα των συναισθημάτων που μπορεί να έχει ο άνθρωπος. Οι Ελευσίνιες Τελετές ήταν αυτές που ήταν, επειδή οι διοργανωτές τους, οι ιερείς της Δήμητρας, είχαν τη δύναμη να ωθήσουν τους μύστες σε έντονες, πρωτόγνωρες συναισθηματικές εμπειρίες. Σκοπός μιας θεατρικής παράστασης είναι να απλώσει ένα πέπλο ζωντανών συναισθημάτων για τους θεατές, συναισθημάτων που είναι αντίστοιχα με εκείνα που περιγράφονται στη δράση του έργου. Και πιστεύω ότι η δική μας παράσταση το καταφέρνει αυτό, με μεγάλη επιτυχία.
Και βέβαια ας μη ξεχνάμε! Φέτος η Ελευσίνα είναι Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, και είναι υποχρέωση όλων μας να τιμήσουμε το γεγονός όσο μπορούμε!»
Ναι, βέβαια. Αλλά οι Τελετές των Ελευσινίων Μυστηρίων ίσως είναι διαφορετική υπόθεση. Κανείς δεν γνωρίζει τι ακριβώς συνέβαινε εκεί. Γιατί να κάνουμε υποθέσεις, ρισκάροντας, έτσι, να υποβιβάσουμε το περιεχόμενό τους;
«Σας καταλαβαίνω. Να μη νομίζετε, όμως, ότι δεν γνωρίζουμε τίποτα για το τι γινόταν παλιά, στα Μυστήρια της Ελευσίνας. Τον τελευταίο αιώνα έχουν γραφτεί πολλά βιβλία και μελέτες για το θέμα. Άλλα από αυτά είναι πολύ σοβαρά, άλλα δεν είναι τόσο σοβαρά. Αν συμφωνεί κανείς με κάποιον μελετητή για κάτι που συνέβαινε στην Ελευσίνα και δέχεται την άποψή του, αυτό είναι ένα “στοιχείο συμφωνίας” που μπορεί να γίνει σημείο αφετηρίας για μια ευρύτερη συνεννόηση. Και σας διαβεβαιώνω ότι στη διεθνή βιβλιογραφία έχουν συσσωρευτεί πολλά τέτοια “στοιχεία συμφωνίας” ανάμεσα στους μελετητές των Ελευσινίων Μυστηρίων, αρκετά για να επιτρέψουν μια σφαιρική παρουσίαση του θέματος.
Όμως, πέρα από όλα αυτά, η άποψή μου είναι ότι έχουμε την υποχρέωση να διερευνήσουμε κάθε ζήτημα που σχετίζεται με τον πυρήνα του θαύματος που λέγεται “Ελληνικός Πολιτισμός”. Τι σημαίνει “ανεβάζω στο θέατρο μια άποψη της ζωής του αρχαίου κόσμου”; Μήπως σημαίνει ότι αντιγράφω τα κοστούμια, ότι αντιγράφω τις ιδέες, ότι τα αντιγράφω όλα όσο καλύτερα μπορώ, και παρουσιάζω στο κοινό μια μουσειακή εικόνα; Μια αληθινή θεατρική παράσταση δίνει την ευκαιρία προβληματισμού, πώς θα εμφανιστεί το κάθε στοιχείο με τον δικό του τρόπο, ώστε το τελικό συναισθηματικό αποτέλεσμα να είναι αυτό που προσεγγίζει όσο γίνεται το συναίσθημα της γνήσιας εμπειρίας. Γιατί αυτό είναι που μετράει.
Ελπίζω η παράστασή μας να δώσει το έναυσμα για ευρύτερη, δημόσια συζήτηση σχετικά με το νόημα και το περιεχόμενο των Ελευσινίων Μυστηρίων».
Υπάρχει κάποιο θέμα, κάποιο ζήτημα που αναδεικνύεται στην παράσταση, κάποια νέα προσέγγιση στο πώς θα δει κανείς τα Μυστήρια της Ελευσίνας;
«Δεν ξέρω το πόσα πολλά γνωρίζει καθένας για τα Μυστήρια. Οι περιγραφές και τα στοιχεία που έχουνε φτάσει μέχρι τις μέρες μας προέρχονται από πολύ διαφορετικές πηγές. Αλλά τα πράγματα μπορεί να μπουν σε μία τάξη. Κάτι που πιστεύω ότι θα εκπλήξει κάποιον που δεν γνωρίζει πολλά, είναι το πόσο “ελευθεριάζουσα” ήταν η ατμόσφαιρα της Πομπής, κατά την πορεία της από την Αθήνα μέχρι την Ελευσίνα. Επικεφαλής της Πομπής ήταν ένα ξόανο του Ίακχου, μια οργιαστική θεότητα που εμφανιζόταν μόνον εκείνες τις ημέρες. Ίακχος είναι Ιαχές + Βάκχος, είναι δηλαδή μια φασαριόζικη άποψη του Διόνυσου. Με άλλα λόγια, αυτοί που συμμετείχαν στην Πομπή, που ήταν πολύ περισσότεροι από τους υποψήφιους Μύστες, πίναν κρασί, μέθαγαν, τραγουδούσαν, σε ατμόσφαιρα πανηγυρική. Συγκεκριμένα επεισόδια που γνωρίζουμε με κάθε βεβαιότητα ότι συνέβησαν, όπως για παράδειγμα οι “Γεφυρισμοί”, το ξεγύμνωμα της “Φρύνης”, τα καμώματα διαφόρων εταίρων όπως η “Νίνιον” κ.λπ., παραπέμπουν στο ότι οι ιερείς έπρεπε κάθε χρόνο να κάνουν κάποια προσπάθεια για να ελέγξουν την άσεμνη συμπεριφορά του κόσμου και να επιβάλλουν την κοσμιότητα που ταίριαζε στο μυητικό μέρος εκείνων των Τελετών.
Ένα επόμενο θέμα, ίσως και το κυριότερο, είναι η θέση που έχουμε υιοθετήσει σχετικά με το ζήτημα της “Εποπτείας”, της υψηλότερης βαθμίδας μύησης. Η Τελετή αυτή προσφερόταν κάθε χρόνο σε ελάχιστους, την τελευταία νύχτα των Τελετών. Πιθανόν να ήταν αποκλειστικά για τους υποψήφιους ιερείς της Δήμητρας. Θεωρώντας ότι η δομή των Τελετών αντανακλά τη δομή της Ελληνικής Φιλοσοφικής σκέψης, με τη θέση μας στην ουσία ταυτίζουμε τη “σιωπή που υποτίθεται ότι επικρατούσε κατά την Τελετή” με τη “σιωπή του ατάραχου νου”. Και την ίδια την “Εποπτεία” τη θεωρούμε ως “κατάσταση Εποπτείας”, δηλαδή την ταυτίζουμε με την “εκστατική κατάσταση της Πλατωνικής Θέασης”».
Τι ρόλο παίζει για την παράστασή σας η Μυθολογία· ο Μύθος της Δήμητρας και της Περσεφόνης, ας πούμε. Εμφανίζετε στο έργο σας θεούς και μυθικά δρώμενα;
«Ξέρετε, η θεατρική παρουσίαση των μύθων που σχετίζονται με τη Δήμητρα και με την Κόρη της, την Περσεφόνη, φαίνεται πως ήταν μέρος των τελετών που σκηνοθετούσαν οι αρχαίοι ιερείς των Ελευσινίων. Τέτοιες “θεατρικές παραγωγές”, ας τις πούμε έτσι, συνόδευαν πολλά από τα δρώμενα στις Ελληνικές Μυστηριακές Τελετές, όπως αυτές του Νεκρομαντείου στον Αχέροντα, και βέβαια της Ελευσίνας. Δεν γνωρίζω εάν οι ιερείς κατάφερναν να πείσουν τους αρχαίους πολίτες ότι έβλεπαν την ίδια την Περσεφόνη με τα μάτια τους, αλλά οπωσδήποτε, τα λόγια που συνόδευαν την εμφάνισή της πρέπει να έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του τελικού συναισθηματικού αποτελέσματος που επικρατούσε».
Έχουμε ακούσει τους ηθοποιούς της «Ρόδα» να μιλάνε, πολλές φορές, για το «Θέατρο του Ιερού». Τι σημαίνει για εσάς το «Θέατρο του Ιερού», και γιατί θα έπρεπε να υπάρξει μια ευρωπαϊκή παράδοση που να ασχολείται με αυτό;
«Η πράξη της θεατρικής παράστασης δεν είναι ο τελικός σκοπός του θεάτρου, ούτε και θα μπορούσε να ήταν. Το θέατρο που ο μόνος του σκοπός είναι να διασκεδάσει ο θεατής, είναι φτηνό, είναι συνονθύλευμα θεατρινισμών. Το γνήσιο θέατρο σκοπεύει στην Ψυχαγωγία, στην αγωγή της Ψυχής. Κι αυτόν το ρόλο του το θέατρο ποτέ δεν θα τον χάσει, διότι “θέατρο” είναι η “Τέχνη της απόσπασης από την καθημερινότητα”. Η δυνατότητα της “απόσπασης” είναι υπόθεση ιερή, διότι είναι αυτή που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα ζώα. Τα ζώα τα παίρνουν όλα τοις μετρητοίς. Σε αντιδιαστολή, ο άνθρωπος σκέφτεται, ηθικολογεί, εξετάζει εναλλακτικές πιθανότητες, φτιάχνει με το νου του διάφορα σενάρια για το πώς εξελίσσεται η ζωή και πώς πρέπει να δράσει ο ίδιος. Το “Θέατρο του Ιερού” αποτελεί παράδοση στις χώρες της Άπω Ανατολής, και η μακροβιότητα του θεάματος που προσφέρει αποδεικνύει και την αξία που έχει για το ευρύ κοινό.
Το “Θέατρο του Ιερού” έχει σαν αφετηρία τη δυνατότητα του θεατρικού λόγου να διαχειριστεί τα μεγάλα προβλήματα του ανθρώπου, αυτά που σχετίζονται με το μυστήριο της ζωής και του θανάτου. Αν δεν θέλουμε να αφήσουμε το Θέατρο να σέρνεται αποκλειστικά στο επίπεδο των άδειων θεατρινισμών, οφείλουμε να δημιουργήσουμε ένα συνειδητοποιημένο “Θέατρο του Ιερού”, όπως ήταν το αρχαίο Θέατρο, και όπως είναι το γνήσιο Θέατρο πάντα, όταν υπηρετεί τον αληθινό προορισμό του».
