Γιώργος Σ. Κουλουβάρης
[email protected]
Είναι καλό για έναν υπάλληλο να τον χαρακτηρίζει ο προϊστάμενός του ρέκτη; Απευθυνόμενος στο ακροατήριο, ένας ομιλητής πρέπει να επιδιώκει ή να αποφεύγει να λέει πομφόλυγες; Τι κάνει κάποιος όταν υιοθετεί μια παρελκυστική τακτική;
Σε αυτά τα 3 και σε ακόμα 3.997 σχετικά ερωτήματα απαντά το νέο, όγδοο κατά σειράν, λεξικό του Καθ. Γ. Μπαμπινιώτη. Συγκεκριμένα, το «Λεξικό των πιο απαιτητικών λέξεων τής Νέας Ελληνικής» (εκδ. Κέντρο Λεξικολογίας) περιλαμβάνει 4.000 λήμματα – «δύσκολες» λέξεις και φράσεις -, στα οποία δίδονται σύντομοι, εύληπτοι ορισμοί και επιλεγμένα συνώνυμα. Σε όλα τα λήμματα παρέχονται διαφωτιστικές ετυμολογικές πληροφορίες. Μεταξύ άλλων, περιλαμβάνονται 300 κατατοπιστικά σχόλια που απαντούν σε εύλογες απορίες των πιο απαιτητικών αναγνωστών τού λεξικού, 15.000 αυθεντικά παραδείγματα που βοηθούν στην κατανόηση χρήσης κάθε λέξης και 1.100 επιλεγμένα παραθέματα από τη νεοελληνική γραμματεία – από Παπαδιαμάντη, Ροΐδη, Παλαμά, Σεφέρη, Ελύτη, Εμπειρίκο, Αναγνωστάκη κ.ά.-, τα οποία αναδεικνύουν τη λογοτεχνική διάσταση και αξιοποίηση των λέξεων.
Με αφορμή αυτό το λεξικό – κλειδί για προσεγμένο, ποιοτικό λόγο, μιλήσαμε με τον Καθηγητή.
Ποιους «προσκαλεί» το νέο σας λεξικό να εμπλουτίσουν το λεξιλόγιό τους;
Το νέο λεξικό προσκαλεί και απευθύνεται σε κάθε ευαίσθητο και προσεκτικό ομιλητή τής γλώσσας μας που θέλει συνειδητά και στην πράξη να βελτιώσει την ποιότητα τού λόγου του. Η απόκτηση επιπέδου στη χρήση τής μητρικής γλώσσας είναι “έργο ζωής”, το οποίο χρειάζεται κατάλληλη στήριξη και αδιάλειπτη προσφυγή σε έγκυρα λεξικά και γραμματικά έργα.
Τι σας οδήγησε σε αυτή την έκδοση;
Ασχολούμενος 40 χρόνια με την έρευνα, τη διδασκαλία και τον δημόσιο διάλογο για τη γλώσσα, θεώρησα αναγκαία τη σύνταξη ενός ειδικού, πρωτότυπου έως «ιδιόμορφου» λεξικού με ένα επιλεγμένο ποιοτικό λεξιλόγιο, με ό,τι χρειάζεται δηλ. κανείς να ενεργοποιήσει σε πιο απαιτητικές μορφές γλωσσικής επικοινωνίας, προφορικές ή γραπτές.
Ποια τα χαρακτηριστικά μιας δύσκολης λέξης;
Κατ’ αρχήν η έννοια τής δυσκολίας προκειμένου για λέξεις ποικίλλει ανάλογα με τη γλωσσική συγκρότηση, τις γλωσσικές ανάγκες και τις γλωσσικές απαιτήσεις τού ομιλητή στην επικοινωνία του. Σε κατάλληλο γλωσσικό περιβάλλον το να χρησιμοποιήσεις τη λέξη ραστώνη λ.χ. αντί για τη λέξη τεμπελιά ή την ολιγωρία αντί για την παραμέληση, ακόμη και την ακηδία αντί για την αδιαφορία ή το ολισθαίνω αντί για το γλιστρώ ή το αχλύς αντί για το καταχνιά, συνιστά μια διεργασία επιλογής μέσα από τον τεράστιο θησαυρό της γλώσσας με σκοπό την ανάδειξη λέξεων που φέρουν ένα ειδικό βάρος εκ τού γεγονότος ότι η σημασία τους δεν έχει αποτριβεί μέσα στην τύρβη τής καθημερινότητας.
Υπήρξαν λέξεις που σας προβλημάτισαν ιδιαίτερα ως προς τη συμπερίληψή τους στο λεξικό;
Βεβαίως. Η απόφαση ποιες λέξεις επιλέγεις να συμπεριλάβεις σ’ ένα τέτοιο λεξικό δεν είναι απλή· είναι πολυπαραγοντική και πρισματική. Άλλοτε η σπάνις τής χρήσεως μιας λέξης, άλλοτε η δυσκολία στη χρήση της, άλλοτε το ιδιαίτερο ύφος που απαιτεί ένα συγκεκριμένο γλωσσικό περιβάλλον, άλλοτε η φωνητική της υπόσταση, άλλοτε η ευρεία δηλωτικότητά της, άλλοτε η ετυμολογική της συνάφεια και αρκετοί άλλοι λόγοι με οδήγησαν στην επιλογή αυτού τού λεξιλογίου και στη σύνταξη αυτού τού νέου λεξικού. Διότι δεν απέσπασα απλώς κάποιες λέξεις από το μεγάλο μου λεξικό, αλλά κάθε λήμμα τού νέου αυτού λεξικού είναι προϊόν εκ νέου σύνταξης τού κάθε λήμματος με νέα αυθεντικά παραδείγματα (15.000 τον αριθμό) από ηλεκτρονικά σώματα υλικού και με πληθώρα παραδειγμάτων από τον χώρο τής λογοτεχνίας (1.100)· ενίοτε και με απαραίτητα γλωσσικά σχόλια (300).
Η χρήση των πιο απαιτητικών λέξεων τής Νέας Ελληνικής απαιτεί συγκεκριμένο «περιβάλλον», διέπεται από συγκεκριμένους κανόνες;
Είναι φανερό ότι το να χρησιμοποιήσεις στον λόγο σου τέτοιες επιλεγμένες λέξεις απαιτεί και ανάλογο περιβάλλον, αλλιώς λέξεις, όπως λ.χ. ψήγματα, προτροπάδην, προσφυής, νεόδμητος, λυμεώνας, κήδομαι κ.ά. που ανήκουν στο απαιτητικό λεξιλόγιο, δίνουν την εντύπωση «ξένου σώματος».
Πώς βλέπετε το παρόν τής ελληνικής γλώσσας; Τι σκέπτεστε για το μέλλον της;
Το μόνο θέμα που πρέπει να μάς απασχολεί σε σχέση με την ελληνική γλώσσα είναι – φρονώ – η ποιότητα στη χρήση της. Έχω συχνά επισημάνει ότι η ελληνική γλώσσα για εμάς τους Έλληνες είναι η δύναμη και η αδυναμία μας. Δύναμη γιατί έχουμε το προνόμιο να έχουμε ως μητρική μία από τις πιο καλλιεργημένες γλώσσες λόγω τής ιστορικής και πολιτισμικής της διαδρομής· αδυναμία γιατί πρέπει ν’ αποκτήσουμε την ικανότητα αξιοποίησης αυτού τού μεγάλου κεφαλαίου. Φαίνεται πως έχουμε ακόμη πολύ δρόμο να διανύσουμε για τον σκοπό αυτόν, αλλά αυτή – αφού πρώτα συνειδητοποιήσουμε ότι η γλώσσα ενός λαού είναι αξία και όχι απλό εργαλείο – μπορεί να είναι η πρόκληση για τους ομιλητές τής ελληνικής γλώσσας στο παρόν και στο μέλλον.
