H έκθεση «Christian Zervos & Cahiers d’Art. H Αρχαϊκή Στροφή» διοργανώνεται από το Μουσείο Μπενάκη, τη Γαλλική Σχολή Αθηνών και το Μουσείο Zervos στο Vézelay της Γαλλίας, με σκοπό να φωτίσει το εύρος και τη σημασία του έργου του ελληνικής καταγωγής εκδότη και κριτικού Christian Zervos καθώς και τις σχέσεις του με την Ελλάδα.
Η έκθεση, που παρουσιάζεται έως την 1η Μαρτίου στο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς 138 & Ανδρονίκου), τελεί υπό την αιγίδα της Πρεσβείας της Γαλλίας στην Ελλάδα και πραγματοποιείται με τη συνεργασία των εκδόσεων Cahiers d’Art και χάρη στη γενναιόδωρη δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.
Βασίζεται στα αποτελέσματα του ερευνητικού προγράμματος της Γαλλικής Σχολής Αθηνών με τίτλο «Christian Zervos au miroir de la Grèce», το οποίο διεξάγεται από το 2017 με τη συνεργασία ομάδας ερευνητών που δραστηριοποιούνται στη Γαλλία και την Ελλάδα.
Ο Χρίστος ή Christian Zervos (Αργοστόλι 1889 – Παρίσι 1970) διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του πολιτιστικού κλίματος στο Παρίσι του Μεσοπολέμου μέσω του περιοδικού του Cahiers d’Αrt, το οποίο ίδρυσε το 1926 και εξέδιδε έως το 1960. Πρόκειται για ένα από τα μακροβιότερα μοντερνιστικά περιοδικά, αφού αριθμεί 97 τεύχη. Ήδη από το πρώτο τεύχος, τα Cahiers d’Αrt είχαν επικεντρωθεί στην προβολή της μοντέρνας τέχνης και στον διάλογο μεταξύ έργων διαφορετικής προέλευσης και διαφορετικών ιστορικών εποχών. Ο Zervos είναι, επίσης, γνωστός και ως ο εκδότης του εμβληματικού καταλόγου του ζωγραφικού έργου του Pablo Picasso από το 1932 και εξής, γνωστού σήμερα ως «le Zervos», αλλά και για τις αρχαιολογικές του εκδόσεις για προϊστορικούς πολιτισμούς -για παράδειγμα της νεολιθικής ή μινωικής Κρήτης και των Κυκλάδων. Η συμβολή του υπήρξε ιδιαιτέρως σημαντική στη διάδοση της αρχαιοελληνικής τέχνης –ειδικότερα της προϊστορικής– καθώς και στον επαναπροσδιορισμό των αρχαίων πολιτισμών και των αρχαϊκών μορφών μέσα στο πλαίσιο του μοντερνισμού.
Ο Zervos εκκινούσε πάντοτε συσχετίζοντας τις διαχρονικές, οικουμενικές μορφολογικές τάσεις με τις λεγόμενες «πρωτόγονες» ή «αρχαϊκές» τέχνες και τα «αρχέγονα» ένστικτα της ανθρωπότητας. Πρότεινε έτσι μία νέα οπτική πάνω στα αρχαιολογικά ευρήματα, η οποία τα ενεργοποιούσε στο παρόν, εγγράφοντας τη μοντέρνα τέχνη μέσα σε μια ιστορική προοπτική. Το αφιέρωμα στον Zervos και τα Cahiers d’Art, το πρώτο που γίνεται στην Ελλάδα, με θέμα την «αρχαϊκή στροφή» του περιοδικού αλλά και του κόσμου της τέχνης την εποχή του Μεσοπολέμου, αναδεικνύει την ερευνητική και εκδοτική μεθοδολογία, η οποία καθόρισε την πορεία του. Τα χαρακτηριστικά της είναι μεταξύ άλλων: η προτίμηση για περιόδους που στερούνται γραπτών τεκμηρίων, η επιτόπια έρευνα, η προγραμματική σύσταση ενός φωτογραφικού αφηγήματος των πολιτισμών του «προϊστορικού Νότου», η πολυ-χρονική αντίληψη της ιστορίας με μέσο τη φωτογραφία, η εθνογραφική μεθοδολογία και η κοσμοποιητική προσέγγιση του παρελθόντος.
H ιστορία των εκδόσεων Cahiers d’art συμπίπτει με μία διπλή, αμφίδρομη σχέση του Zervos με την Ελλάδα. Κατά τον Μεσοπόλεμο, η σχέση αυτή ενέπνευσε την αρχαϊκή στροφή της μοντέρνας τέχνης, η οποία θεμελιώθηκε σε έργα αντιπροσωπευτικά της «πρωτόγονης τέχνης του Αιγαίου», όπως τα κυκλαδικά ειδώλια. Μεταπολεμικά, με αφορμή μια φυσική αλλά και διανοητική «επιστροφή» του Zervos στην πατρίδα από το 1945 και μετά, επιχειρήθηκε μέσα από τις εκδόσεις του η αναθεώρηση της «καταγωγής» του μεσογειακού πολιτισμού με απώτερο στόχο την ανίχνευση των πηγών του πρωτογονισμού στη Νότια Ευρώπη: στη Σαρδηνία, στις Κυκλάδες, στην Κρήτη. Η διπλή αυτή διαδρομή, παρουσιάζεται στην έκθεση μέσα από έργα και τεκμήρια που αναδεικνύουν τη σχέση μοντέρνου-αρχαϊκού, ως αντι-κλασική διεκδίκηση, ως αισθητική αλλά και ηθική αξία.
Δύο παράλληλες διαδρομές
Η έκθεση αποτελείται από δύο παράλληλες διαδρομές. Η πρώτη αφορά στην πορεία του Zervos και τη σημασία των εκδόσεων και των εκθέσεών του στον χώρο της τέχνης, της κριτικής αλλά και της αρχαιολογίας στο Παρίσι και την Αθήνα από το 1926 έως το 1970. Η δεύτερη επικεντρώνεται σε εμβληματικά έργα από την προσωπική του συλλογή, τα οποία αντιπροσωπεύουν τις καλλιτεχνικές κατευθύνσεις του, τις προτεραιότητες και τις προτιμήσεις του σε επίπεδο καλλιτεχνών και κινημάτων. Η συλλογή αυτή, που φυλάσσεται στο Μουσείο του Vézelay, ταξιδεύει για πρώτη φορά στην Ελλάδα.
Η έκθεση ξεκινά από τα πρώτα χρόνια, κατά τα οποία ο Zervos εξασκεί το επάγγελμα του κριτικού μέσα από τη συνεργασία με περιοδικά των εκδόσεων Albert Morancé, και παρουσιάζει το χρονικό ίδρυσης και λειτουργίας του περιοδικού Cahiers d’art μέσα από πρωτότυπα ντοκουμέντα. Επίσης, αναδεικνύονται οι αρχαιολογικές έρευνες του Zervos, τα ταξίδια στη Μεσόγειο, η συλλογή υλικού και οι επαφές με αρχαιολόγους, τα άλμπουμ για τις Κυκλάδες, την Κρήτη, την Σαρδηνία. Στον πυρήνα αυτής της αφήγησης παρουσιάζονται 60 περίπου σπάνια και μοναδικά έργα μοντέρνας τέχνης από την προσωπική συλλογή του Zervos, έργα καλλιτεχνών όπως οι Matisse, Miró, Picasso, Laurens, Calder, Lam, Kandinsky, Γκίκας, Σκλάβος, Giacometti, κ.ά.
Η έκθεση ακολουθεί χρονολογική πορεία. Με έναρξη τα πρώτα εκδοτικά εγχειρήματα και τα σπουδαστικά ενδιαφέροντα του Zervos, από την Αλεξάνδρεια στο Παρίσι, το πρώτο μέρος αφορά την πρώτη δεκαετία του περιοδικού Cahiers d’αrt (1926–1937), διάστημα κατά το οποίο η δραστηριότητά του απασχολεί το προσκήνιο του παρισινού καλλιτεχνικού γίγνεσθαι. Είναι η εποχή κατά την οποία ο Zervos συνδέεται με πρόσωπα που βρίσκονται στην αιχμή της πνευματικής «avant-garde» της εποχής, όπως ο Le Corbusier, o Fernand Léger, o Paul Éluard, ο Wassily Kandinsky, o Georges Henri Rivière, ο Paul Klee κ.ά. Παράλληλα, ενδιαφέρεται για την αρχαιολογία και την ανθρωπολογία, πραγματοποιεί το πολυπόθητο ταξίδι επιστροφής στην Ελλάδα και εκδίδει το βιβλίο «L’art en Grèce» (1934), ένα είδος μανιφέστου υπέρ της αρχαϊκής στροφής για την μοντέρνα τέχνη.
Τότε, εκδίδει επίσης τον πρώτο τόμο από τον εκτενή κατάλογο του έργου του Pablo Picasso (του καλλιτέχνη που καθόρισε την ταυτότητα των Cahiers d’Art). Η σχέση με τον Picasso εξασφαλίζει στον Zervos αναγνώριση και επιτυχία. Ο ρόλος του ως εκδότη στους σουρεαλιστικούς κύκλους της δεκαετίας του 1930 και οι σχέσεις του με βασικούς εκπροσώπους του κινήματος όπως ο André Breton, o Paul Éluard, o Man Ray, o Marcel Duchamp, o Max Ernst, o André Masson, o Georges Hugnet κ.ά., είναι εξίσου υψηλής σημασίας. Η έκθεση, επίσης, ασχολείται με τη στροφή του ενδιαφέροντος του Zervos σε αρχαιολογικές εκδόσεις που προτείνουν μια αναθεωρημένη, «αρχαϊκή» ιστορία της Μεσογείου. Το τελευταίο μέρος της έκθεσης, που εκτείνεται από το 1943 μέχρι τον θάνατό του, αφορά ακριβώς σε αυτή την αμφίδρομη όσο και αμφίθυμη σχέση του με το τρίπτυχο Μεσόγειος–Αρχαιολογία–Ελλάδα. Τεκμηριώνονται εδώ άγνωστες μέχρι σήμερα σχέσεις του Zervos με προσωπικότητες της ελληνικής διανόησης όπως ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, ο Μιχάλης Τόμπρος, ο Γιώργος Σεφέρης, ο Άγγελος Προκοπίου και ο Γεράσιμος Σκλάβος, που αναδεικνύουν τη συμβολή του στη διαμόρφωση του ελληνικού μοντερνισμού.
Το σημείο εκκίνησης αυτής της έκθεσης είναι η διαπίστωση ότι ο Christian Zervos αποτελεί έναν από τους μεγάλους «αγνοημένους» της ιστορίας της τέχνης. Η έκθεση φιλοδοξεί να καλύψει αυτό το κενό, εισάγοντας παράλληλα το ευρύ κοινό στο πολύπλευρο και βαρυσήμαντο έργο του κριτικού.
