Για το βιβλίο «Άγγελος Τερζάκης, Αγωνιών και Άγρυπνος. Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας». Επιμέλεια Λίλυ Αλεξιάδου, Μιχαέλα Αντωνίου. Πρόλογος Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου, Κάπα Εκδοτική, Αθήνα 2021, σ. 284.
Ένας σχεδόν αιώνας έχει περάσει από την εμφάνιση της Γενιάς του Τριάντα, αυτής της πολύ σπουδαίας σειράς λογοτεχνών, που συνέβαλε καθοριστικά στην ανανέωση των νεοελληνικών γραμμάτων. Παρά τη μεγάλη χρονική απόσταση το πλούσιο έργο τους εξακολουθεί να προκαλεί την προσοχή αναγνωστών και μελετητών για την ενδιαφέρουσα θεματική, τον πολυεπίπεδο προβληματισμό, την αναζήτηση νεωτερικών τρόπων έκφρασης και την καλλιτεχνική του αξία. Ποιητές αυτής της Γενιάς, όπως ο Σεφέρης, ο Ελύτης και ο Ρίτσος, γνώρισαν την παγκόσμια αναγνώριση και τιμήθηκαν με πολύ σημαντικά διεθνή βραβεία. Επιπλέον, τα τελευταία χρόνια είδαμε μυθιστορήματα εκπροσώπων της να διασκευάζονται με επιτυχία για τη θεατρική σκηνή, ενώ η φετινή επέτειος δίνει μια τραγική επικαιρότητα στο εμπνευσμένο από τη Μικρασία έργο τους.
Από τους επιφανέστερους εκπροσώπους αυτής της γενιάς ο Άγγελος Τερζάκης επέλεξε, ίσως και για λόγους ιδιοσυγκρασίας, να διατηρήσει μια διακριτική στάση απέναντι στη δημοσιότητα. Όπως γράφει ο Mario Vitti, «παρ’ όλο ότι υπήρξε μια από τις πρώτες συνειδήσεις που ανάγγειλαν ώριμα και μαχητικά την ανανέωση του 1930, έμεινε οργανικά δεμένος στη μισοσκότεινη ατμόσφαιρα του καρυωτακικού χώρου» Ο ίδιος ο Τερζάκης, πνεύμα άγρυπνο και ανήσυχο, περιγράφει με χαρακτηριστικό τρόπο το μεσοπολεμικό κλίμα και τις διαμάχες στο χώρο των διανοουμένων: «Μακάριοι ήταν αυτοί που ήρθαν εκεί στα 1930 ν’ αντικρύσουν, να διασύρουν με την εύκολη κριτική τους, τη δική μας αρητόρευτη κοσμοθεωρία. Έρχονταν πίσω με τα καράβια του εξωτερικού, στιλβωμένοι ατσαλάκωτοι, και ήταν μεγαλοαστοί. […] Μας κατηγόρησαν για επαρχιακή μεμψιμοιρία και πεισιθάνατη κατήφεια, επειδή ήταν ανύποπτοι κι επειδή όλα τους έταζαν πως θα περάσουν τη ζωή τους αβρόχοις ποσί.»
Η άποψη που διατυπώνει εδώ, περισσότερο από ένα προσωπικό αίσθημα αμφισβήτησης, αποτυπώνει το ήθος των περισσότερων ηρώων του και την ατμόσφαιρα μεγάλου μέρους του έργου του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το μυθιστόρημά του Μενεξεδένια Πολιτεία (1937), η ωραιότερη ίσως απεικόνιση της μεσοπολεμικής Αθήνας. Αντίθετα, το άλλο πασίγνωστο μυθιστόρημά του, η Πριγκιπέσσα Ιζαμπώ (1945) φανερώνει το συστηματικό ενδιαφέρον του για την ιστορία και ειδικότερα την περίοδο της Φραγκοκρατίας και του Βυζαντίου. Η δημιουργία του όμως, εκτός από την περισσότερο γνωστή μας αφηγηματική πεζογραφία, εκτείνεται σε πολύ περισσότερα πεδία, στο θέατρο, την κριτική, το δοκίμιο, τη μετάφραση.
Μια πλούσια και έγκυρη εικόνα της προσωπικότητας του συγγραφέα και μαζί μια τεκμηριωμένη (αν και κατ’ ανάγκην συνοπτική) παρουσίαση των ποικίλων πλευρών της δημιουργίας του μας δίνει ο παρών τόμος, που έχει την αφετηρία του στην Επιστημονική Ημερίδα για τον Άγγελο Τερζάκη που πραγματοποιήθηκε από το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του ΕΚΠΑ, σε συνεργασία με το Εθνικό Θέατρο, υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, στις 13 Μαΐου 2019.
Ο τόπος και οι οργανωτές της Ημερίδας ήταν οι πλέον κατάλληλοι για να αναδείξουν τη σημαντική συμβολή του Τερζάκη στο χώρο του θεάτρου και είναι ευτύχημα που οι ανακοινώσεις της ημερίδας αποτέλεσαν αυτή την ωραία έκδοση. Αν και συνηθίζεται το σχετικό σχόλιο να περιλαμβάνεται στο τέλος μιας κριτικής, δεν μπορώ να μην επαινέσω εδώ την εξαιρετική εκδοτική επιμέλεια του βιβλίου, που όχι μόνο επιτρέπει την άνετη ανάγνωση αλλά βοηθά τον αναγνώστη να κατευθυνθεί στο θέμα που κυρίως τον ενδιαφέρει.
Έχω και παλαιότερα υπογραμμίσει τη χρησιμότητα των αφιερωματικών τόμων για το έργο σημαντικών συγγραφέων, επειδή διευκολύνουν ιδιαίτερα τους αναγνώστες και τους μελετητές να βρουν συγκεντρωμένες πληροφορίες για τη ζωή και χρήσιμες ειδικές μελέτες για το έργο του τιμώμενου, που βοηθούν σε μια πληρέστερη και βαθύτερη κατανόηση της δουλειάς του.
Οι δεκαεννέα εργασίες του βιβλίου, βιωματικά κείμενα, φιλολογικές μελέτες, ερευνητικά πορίσματα, κατατάσσονται στις ενότητες «Χάδι στερνό», «Θέατρο και προεκτάσεις», «Μυθιστόρημα και προεκτάσεις», «Αρχείο και έρευνα» και «Θεατρική πράξη». Το «Προλογικό σημείωμα» και οι «Χαιρετισμοί», που προηγούνται συμπληρώνουν τα στοιχεία του βιβλίου με σύντομες αλλά ουσιαστικές κρίσεις για τον Τερζάκη.
Άνθρωποι που τον γνώρισαν, όπως ο Κώστας Γεωργουσόπουλος, που αποτιμά το δοκιμιακό και κυρίως το κριτικό του έργο, και ο ηθοποιός Κώστας Καστανάς, μαθητής του στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου, αναφέρονται στην προσωπική γνωριμία τους. Αντίστοιχα, ο γιος του, ο μουσικοσυνθέτης Δημήτρης Τερζάκης, σκιαγραφεί με τρυφερότητα, νοσταλγία αλλά και με καθαρή ματιά την ιδιωτική εικόνα του πατέρα του και κυρίως τις μεταξύ τους σχέσεις, αποκαλύπτοντας άγνωστες πλευρές του χαρακτήρα και των ενδιαφερόντων του. Στη συνέχεια, θεατρολόγοι, νεοελληνιστές και επιμελητές του αρχείου Τερζάκη εξετάζουν πτυχές του έργου του τιμώμενου. Η πλούσια και πολύχρονη παρουσία του στο Εθνικό Θέατρο σε διάφορες θέσεις (ως Γραμματέας, Διευθυντής Δραματολογίου, Καλλιτεχνικός Διευθυντής, Γενικός Διευθυντής και καθηγητής στη Δραματική Σχολή) από το 1937 ως το 1975 αλλά και η δραματουργία του σχολιάζονται πολύπλευρα με σχετικές αναλύσεις αλλά και με την κριτική παρουσίαση παλαιότερων και σύγχρονων παραστάσεων από τον Παναγιώτη Μιχαλόπουλο, τη Βαρβάρα Γεωργοπούλου, την Κυριακή Πετράκου, τον Ηρακλή Χατζηϊωαννίδη, την Ίλια Λακίδου, τη Μαρία Σεχοπούλου, τη Ρουμπίνη Μοσχοχωρίτη και τη Μιχαέλα Αντωνίου. Η ενασχόληση του Τερζάκη με το θέατρο καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου, άλλωστε η έκταση και η ποικιλία του συνολικού έργου του είναι τέτοια που δύσκολα θα μπορούσε να συζητηθεί με πληρότητα σε έναν τόμο. Ωστόσο, άλλα μελετήματα γραμμένα από την Πολυξένη Μπίστα, τη Λίλυ Αλεξιάδου, τον Θανάση Αγάθο και την Κατερίνα Μουστακάτου διατυπώνουν εύστοχες παρατηρήσεις για τη θεματική των μυθιστορημάτων του, τον ιδεολογικό προβληματισμό που αναπτύσσει σε αυτά αλλά και τις επιτυχημένες τηλεοπτικές μεταφορές τους, ενώ η Άννα Ταμπάκη χαρτογραφεί την ιστορική διάσταση στη λογοτεχνική δημιουργία του.
Ο Μάνος Στεφανίδης και η Ελένη Πετρίτση σκιαγραφούν τον διανοούμενο Τερζάκη και τις πνευματικές επαφές του μέσα στο ευρύτερο ευρωπαϊκό πλαίσιο. Τέλος, από τη Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan και τη Λήδα Κωστάκη αναδεικνύεται το πλούσιο υλικό του αρχείου του, που έχει κατατεθεί στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη και προσφέρεται για πολυσχιδείς ερευνητικές προσεγγίσεις του συγγραφέα.
Ο Άγγελος Τερζάκης (1907-1979) αντιμετώπισε τα δύσκολα χρόνια στα οποία έζησε ως συγγραφέας «αγωνιών και άγρυπνος». Τόσο στα καθαρώς λογοτεχνικά του έργα όσο και στα δοκίμια και τις επιφυλλίδες του ασχολήθηκε με μια σειρά ζητημάτων για τις σχέσεις των δύο φύλων, την οικογένεια, τις ευρύτερες κοινωνικές και πολιτικές καταστάσεις, αλλά και τη συγγραφική τέχνη. Κατόρθωσε, ωστόσο, να ενώσει στο έργο του τη ζωηρή αγωνία του με στοιχεία σταθερότητας και πίστης σε πανανθρώπινες αξίες, μορφοποιώντας τις ιδέες του σε υποθέσεις από την παλαιότερη ελληνική ιστορία ή τη σύγχρονή του κοινωνία. Με την ερευνητική ματιά των μελετητών αυτού του βιβλίου υπογραμμίζεται ο διάλογος της δουλειάς του με το σύγχρονο λογοτεχνικό, ιδεολογικό, πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι.
Συμπερασματικά λοιπόν, το από κάθε άποψη προσεγμένο αυτό βιβλίο ανανεώνει ουσιαστικά την επικοινωνία των νεότερων με την πολύπλευρη και πληθωρική δημιουργία του Τερζάκη, ενημερώνοντας, φέρνοντας στην επιφάνεια νέες προσεγγίσεις και προτείνοντας θέματα για επανεκτίμηση του έργου του, που αποτελεί μια σταθερή αξία της νεοελληνικής λογοτεχνίας.
[1] Mario Vitti, Η ‘Γενιά του Τριάντα’. Ιδεολογία και μορφή, Ερμής, Αθήνα 2004, σ. 22
[2] Ό.π., σημ. 1, σ. 30.
Έρη Σταυροπούλου
Ομότιμη Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας
Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών
Επιμέλεια – Γιώργος Σ. Κουλουβάρης
