Του Νικόλα Χρηστάκη, καθηγητή Κοινωνικής Ψυχολογίας, Τμήμα Επικοινωνίας & ΜΜΕ, ΕΚΠΑ
ΕΝΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ δίπολο που οργανώνει την οικονομική -όπως και την κοινωνική- μας ύπαρξη είναι η διάκριση μεταξύ εργασίας και ελεύθερου χρόνου. Η πρώτη μάς συνδέει με την παραγωγική οικονομία, ο δεύτερος με την ιδιωτική σφαίρα, αυτήν της προσωπικής πραγμάτωσης. Εξάλλου γι’ αυτό προσυπογράφουμε στην ιδέα της επιστημονικής και της τεχνολογικής προόδου: για να μειώσουμε τον εργασιακό μας μόχθο και χρόνο και για να ενισχύσουμε τις προϋποθέσεις επίτευξης των υπαρξιακών μας στόχων, ατομικών και συλλογικών, καθώς και την περαιτέρω άνθηση της ελεύθερής μας βούλησης. Είναι άραγε ακόμα έτσι;
Η ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΗ εστίαση στην ατομική λειτουργία των προσώπων, κλείνοντας τον κύκλο παραγωγή-κατανάλωση, αναδεικνύει την οικονομική διάσταση του ελεύθερου χρόνου, με όλες τις δυνατότητες και τις τεχνογνωσίες κατεύθυνσης και χειραγώγησής του – ουδόλως λιγότερες και μικρότερου εύρους από αυτές που διέπουν τον εργασιακό. Όπως ο εργασιακός χρόνος οφείλει να είναι αποδοτικός, έτσι και ο ελεύθερος πρέπει να αφιερώνεται στη συστηματική απόκτηση και χρήση των κάθε είδους προϊόντων. Όπως ο πρώτος εντατικοποιείται (τι απέγινε αλήθεια η «εργασιακή απελευθέρωση»;), έτσι και ο δεύτερος πρέπει να αξιοποιείται – το μάρκετινγκ, το ντιζάιν, η διανομή αντικειμένων και υπηρεσιών είναι εδώ γι’ αυτό ακριβώς, στοχεύοντας επίμονα και με ακρίβεια κάθε μεγάλη ή μικρή όψη της καθημερινότητας. Και οι λεγόμενες νέες τεχνολογίες δεν αρκούνται στην υποβοήθηση της παραγωγής, αλλά με το πρόσχημα να μας διευκολύνουν στην πλοήγηση στο μεταμοντέρνο κοινωνικό και πολιτισμικό χάος, επινοούν τρόπους διείσδυσης σε κάθε πτυχή της ψυχοκοινωνικής μας ταυτότητας και ύπαρξης.
Οικείες σχέσεις και ιδιωτικές σκέψεις, απόκρυφες γωνιές της ενδοχώρας, μυστικοί κήποι της φαντασίας, περιοχές όπου το νόημα κλυδωνίζεται προς χάριν του ανανεωτικού ή/και δημιουργικού κενού… υφίστανται (συνήθως με εθελούσια ανεμελιά) αυτό τον αδιάκοπο και «πυκνό» ψηφιακό εποικισμό.
ΔΕΝ ΛΕΜΕ κάτι και τόσο καινούργιο. Από τις αρχές της δεκαετίας του ’70 (με μία παράδοξη ώθηση με άρωμα Μάη του ’68!), ζούμε στην εποχή της ηδονι(στι)κής κατανάλωσης αντικειμένων, εμπειριών και υποσχέσεων: μάρκετινγκ της επιθυμίας, σούπερ μάρκετ της αφθονίας, οικιακή απελευθέρωση μέσω των συσκευών, υποταγή του κόσμου στην τηλεοπτική εικόνα, πλανητική περιπλάνηση, πανταχού παρουσία και προμηθεϊκή υπέρβαση του χρόνου, ίσως και του θανάτου…
ΚΑΙ Η ΨΗΦΙΑΚΗ τεχνολογία και ζωή; Σύμφωνα με τα στοιχεία της GSMA, το 84% των συνδέσεων με το διαδίκτυο στην Ευρώπη αναμένεται για το 2025 να πραγματοποιείται μέσω «έξυπνου κινητού» [smartphone] – πάνω από 6 δισεκατομμύρια χρήστες παγκοσμίως. Ο μέσος (πλανητικά) χρήστης συνδέεται 6 ώρες και 35 λεπτά την ημέρα, ενώ οι χρήστες θα ξοδέψουν φέτος περίπου 12,5 τρισεκατομμύρια ώρες στο διαδίκτυο για κάθε είδους δραστηριότητες (διοικητικές, αγοραστικές, ψυχαγωγικές) (https://datareportal.com/global-digital-overview).
ΑΥΤΗ η έκρηξη της διαδικτυακής ζωής προκαλεί σύγχυση μεταξύ των ορίων των διαφόρων ασχολιών και δραστηριοτήτων που διέπουν, πρακτικά και συμβολικά, την καθημερινότητα: εργασία, μετακινήσεις, γεύματα, κοινωνικότητα, οικείες σχέσεις, ψυχαγωγία… Ο ψηφιακός χρόνος επικάθεται σε όλα αυτά, με το πρόσχημα της καλύτερης διαχείρισής τους (βλ., π.χ., «έξυπνο σπίτι») και της βελτιστοποίησης ενός χρόνου ολοένα και πιο ασφυκτικού. Ταυτόχρονα, είναι κοινό μυστικό, μέσω του smartphone κάθε κίνηση του καταναλωτή αποτελεί αντικείμενο καταγραφής, έτσι ώστε να υπάρχουν στοιχεία χρήσιμα στο να εγκαλείται και να επηρεάζεται συνεχώς.
Τούτο μπορεί να φαίνεται «αθώο» (δεν είναι και τόσο, όπως θα δούμε αμέσως παρακάτω) σε ό,τι αφορά την προεικασία και τον προγραμματισμό της αγοράς προϊόντων και υπηρεσιών, ενέχει όμως συνέπειες για την κοινωνική, πολιτισμική και πολιτική του σκέψη, στον βαθμό που οι αλγόριθμοι τείνουν να τον παραπέμπουν σε ταυτόσημα περιεχόμενα, κάτι που μειώνει την ανεκτικότητα στη διαφορετικότητα των απόψεων, καθώς και την παραγωγή σκέψης και επιχειρηματολογίας.
Συχνά η μόνη απάντηση στην αντίπαλη τοποθέτηση είναι η (ενίοτε βίαιη) απόρριψη, με ή χωρίς ανταλλαγή στερεοτυπικών και ετοιμοπαράδοτων γνωμών. Από την άλλη, ξεχνάμε ότι ιστιοδρομώντας στο διαδίκτυο, ο καθένας παρέχει αξιοποιήσιμα στοιχεία, χρήσιμα σε κάθε είδους επιρροή και χειραγώγηση, τα οποία τον θεμελιώνουν εκείνη τη στιγμή ως παραγωγό, άρα τρόπον τινά εργαζόμενο, του εκθετικά αυξανόμενου επικοινωνιακού και εμπορικοποιημένου στίβου.
ΕΙΝΑΙ ελεύθερος αυτού του είδους ο χρόνος; Ακόμα και ο ύπνος μπορεί έτσι να παράγει προσωπικά δεδομένα – δεν είναι πλέον οι φροϋδιστές στην εξουσία (για να θυμηθούμε το τραγούδι του Σαββόπουλου), αλλά οι μαρκετίστες των big data. Ιδεολόγοι μιας εποχής συγκεντρωτισμού και αποδοτικότητας που ωθούν στα έσχατα όριά της τη δυνατότητά μας, μέσα από το άσκοπο και την ονειροπόληση του farniente, να διατηρήσουμε κάτι από τη νοητική και ψυχική ελεύθερη και (κυριολεκτικά) αδέσμευτη υπόστασή μας (τα λεγόμενα «χαζά κινητά», που προάγουν την ψηφιακή αποτοξίνωση, μπορεί προς το παρόν να αποτελούν σημαίνουσα «ιδιοτροπία», αλλά μάλλον όχι λύση σε ένα ψυχοκοινωνικό ζήτημα μεγάλης εμβέλειας…
