Κυκλοφοριακή συμφόρηση, έλλειψη κονδυλίων για παροχή βασικών υπηρεσιών, έλλειψη επαρκούς στέγασης και υποβάθμιση των υποδομών είναι ορισμένες μόνο από τις προκλήσεις με τις οποίες είναι σήμερα αντιμέτωπες οι πόλεις, για τις οποίες από την άλλη μεριά αναδύεται μια σημαντική ευκαιρία για βιώσιμη ανάπτυξη – με το ελληνικό πρότυπο και τους δείκτες βιωσιμότητας των πόλεων να τίθενται προς δημόσια διαβούλευση εντός των επομένων εβδομάδων, σύμφωνα με πληροφορίες.
Ειδικότερα, οι πόλεις μπορούν να συνεχίσουν να ακμάζουν και να αναπτύσσονται, βελτιώνοντας ταυτόχρονα τη χρήση πόρων και μειώνοντας τη μόλυνση και τη φτώχεια. Η πρόσβαση σε υπηρεσίες, ενέργεια, στέγαση, μεταφορές κ.ο.κ. είναι εφικτή και ήδη δρομολογούνται σημαντικά κονδύλια για αναβάθμιση των φτωχογειτονιών, παροχή ασφαλών και βιώσιμων συστημάτων μεταφοράς για όλους, βελτίωση της ασφάλειας των δρόμων και γενικότερα καλύτερη διαχείριση των κινδύνων ώστε να υπηρετείται η κοινωνική ένταξη, η αποδοτικότητα των πόρων, η άμβλυνση των επιπτώσεων και η προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή, στην ανθεκτικότητα απέναντι στις καταστροφές.
Προς αυτή την κατεύθυνση κινούνται οι προτάσεις του ΟΗΕ, στο πλαίσιο ενός εκ των 17 Παγκόσμιων Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης, του Στόχου 11. Βιώσιμες πόλεις και κοινότητες, προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι σημερινές προκλήσεις – όπως το γεγονός ότι οι κάτοικοι των πόλεων φθάνουν τα 3,5 δισ. ή το ήμισυ της ανθρωπότητας, ποσοστό που εκτιμάται ότι θα φθάσει στο 60% έως το 2030.
Με άλλα λόγια ο ΟΗΕ μετατοπίζει το επίκεντρο των πολιτικών από τις κυβερνήσεις στην τοπική αυτοδιοίκηση, καθώς παρόλο που η βιώσιμη ανάπτυξη αποτελεί παγκόσμια πρόκληση, οι στρατηγικές για την επίτευξη της βιωσιμότητας των πόλεων είναι τοπικές σε μεγάλο βαθμό και ως εκ τούτου οι στρατηγικές διαφέρουν στο πλαίσιο εφαρμογής και στο περιεχόμενο από χώρα σε χώρα και από περιοχή σε περιοχή.
Και προφανώς χρειάζεται αλλαγή του μοντέλου ανάπτυξης των πόλεων ώστε να ορθολογικοποιηθεί η διαχείριση των πόρων, να αξιοποιηθούν επιχειρηματικές ευκαιρίες και εν τέλει, επιχειρήσεις και πολίτες να συμβάλουν στη βιώσιμη ανάπτυξη.
Όπως εξηγεί στη «N» ο Ιωάννης Χ. Σαριδάκης, χημ. μηχανικός, επικεφαλής της Διεύθυνσης Τυποποίησης, Ελληνικός Οργανισμός Τυποποίησης, ΕΛΟΤ, πλέον απαιτείται μια διαφορετική προσέγγιση από την πλευρά των εμπλεκομένων μερών και μέσω του προτύπου εξασφαλίζεται η βέλτιστη διαχείριση των στρατηγικών, των πλάνων βιωσιμότητας και των προτεραιοτήτων, ενώ γίνεται βέλτιστη διαχείριση των κινδύνων, των απειλών και των ευκαιριών που αναδεικνύονται στο νέο περιβάλλον.
Τονίζει τη σημασία της ανάδειξης της ταυτότητας και αξιοποίησης συγκριτικών πλεονεκτημάτων των πόλεων κάνοντας λόγο για την αξιοποίηση και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς μέσω της βελτίωσης της ελκυστικότητας της πόλης ως τουριστικού προορισμού. Σημειώνει επίσης την εκπαίδευση και τη δημιουργικότητα καθώς και τις έξυπνες υποδομές, εφαρμογές και υπηρεσίες, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης ψηφιακών τεχνολογιών και καινοτομιών, τη διευκόλυνση και διάδοση των αρχών της Κυκλικής Οικονομίας και τη Διαχείριση στερεών και υγρών αποβλήτων.
Τέλος αναφορικά με την ανοικτή διακυβέρνηση, σημειώνει την σημασία της ανοικτότητας δεδομένων, εφαρμογών, και υπηρεσιών αλλά και την εκπροσώπηση και συμμετοχή πολιτών, τις ίσες ευκαιρίες και τη διάδοση των αρχών του σχεδιασμού για όλους χωρίς διακρίσεις, συμπεριλαμβανομένης της προσβασιμότητας ΑμεΑ.
Τα πρότυπα
Ειδικότερα, διεθνή πρότυπα για ένα Σύστημα Διαχείρισης της Βιωσιμότητας (ΕΛΟΤ ISO 37101) και το σχέδιο ΕΛΟΤ 1457 για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη των ελληνικών πόλεων, καθώς και οι δείκτες αναφοράς βιωσιμότητας έρχονται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος καθώς θα αποτελέσουν οδικό χάρτη για τις επενδύσεις που θα αλλάξουν τη σημερινή εικόνα των πόλεων.
Το ελληνικό πρότυπο ΕΛΟΤ 1457 «Βιώσιμη ανάπτυξη στις πόλεις -Ενότητες θεμάτων και δείκτες βιωσιμότητας των πόλεων», που αναμένεται να τεθεί προς διαβούλευση στο ευρύ κοινό μέχρι τα μέσα Ιουλίου, αποσκοπεί να υποστηρίξει την ανάπτυξη και παρακολούθηση της υλοποίησης των στρατηγικών από τους Δήμους, τους Παρόχους προϊόντων και υπηρεσιών και τις τοπικές κοινωνίες. Επίσης συμπεριλαμβάνει διεθνείς δείκτες που χρησιμοποιούνται για συγκρίσεις, στατιστικές και αξιολόγηση μεταξύ των πόλεων σε διεθνές επίπεδο, ενώ προτείνει δείκτες για την ανάδειξη ταυτότητας που ανταποκρίνονται στις σημερινές ανάγκες των ελληνικών πόλεων για τη βελτίωση των επιδόσεων βιωσιμότητάς τους.
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι βιώσιμες πόλεις διαθέτουν:
α) ανοικτότητα (inclusiveness), όταν σχεδιάζουν και προσφέρουν υπηρεσίες σε όλους χωρίς διακρίσεις
β) ευφυΐα (smartness), αξιοποιώντας δεδομένα, καινοτομικές λύσεις, νέες τεχνολογίες και έξυπνες υποδομές για την επίτευξη των στόχων τους
γ) ασφάλεια και ποιότητα υπηρεσιών για πολίτες, επισκέπτες, επιχειρήσεις και επενδυτές,
δ) προσαρμοστικότητα (resilience), που νοείται ως ικανότητα να επανακάμπτουν σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο λειτουργίας μετά από ένα αποδιοργανωτικό συμβάν, φυσική καταστροφή ή κρίση (συχνά αναφέρονται ως ανθεκτικές πόλεις) και
ε) συμβίωση αστικού περιβάλλοντος με περιαστικά οικοσυστήματα και προστασία οικοσυστημάτων στο υδάτινο και χερσαίο περιβάλλον.
Το πρότυπο σχεδιάστηκε ώστε να βοηθάει τις πόλεις στην καθοδήγηση, στη μέτρηση και την αξιολόγηση της διαχείρισης της βιωσιμότητας των πόλεων, συμπεριλαμβανομένης της ποιότητας υπηρεσιών όπως επίσης και της ποιότητας ζωής στις πόλεις.
Στο πλαίσιο του προτύπου αναπτύχθηκαν:
α) κύριοι δείκτες (δηλαδή δείκτες που απαιτούνται για την παρουσίαση των επιδόσεων βιωσιμότητας, στην παροχή των υπηρεσιών των πόλεων και της ποιότητας ζωής τους),
β) συμπληρωματικοί δείκτες (δηλαδή δείκτες που συνιστώνται για την παρουσίαση των επιδόσεων βιωσιμότητας, στην παροχή των υπηρεσιών πόλεων και της ποιότητας ζωής τους) και
γ) δείκτες ταυτότητας (δηλαδή δείκτες που παρέχουν βασικά στατιστικά και γενικά ενημερωτικά στοιχεία, ώστε να βοηθούν τις πόλεις να προσδιορίζουν ποιες από αυτές ενδιαφέρονται για διαξιολόγηση. Οι δείκτες ταυτότητας χρησιμοποιούνται ως πληροφοριακές αναφορές.
Όλοι οι δείκτες πρέπει να συμπληρώνονται σε ετήσια βάση ενώ το πρότυπο είναι δομημένο σε 16 ενότητες, με μια σειρά από δείκτες στην κάθε μια, οι οποίοι διασυνδέονται με ορισμένους από τους 17 Παγκόσμιους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΟΗΕ.
Κοινωνία
Ένας άλλος πυλώνας είναι η κοινωνία, με την ασφάλεια και την αντιμετώπιση καταστάσεων εκτάκτου ανάγκης να βρίσκονται στο επίκεντρο.
Στο πλαίσιο αυτό αξιολογούνται στοιχεία όπως ο αριθμός αστυνομικών υπαλλήλων ανά 100.000 κατοίκους, ο αριθμός ανθρωποκτονιών ανά 100.000 κατοίκους, τα εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας ανά 100.000 κατοίκους, ο χρόνος απόκρισης Υπηρεσίας εκτάκτου ανάγκης από το αρχικό σήμα, το ποσοστό βίαιης εγκληματικότητας ανά 100.000 κατοίκους, ο αριθμός πυροσβεστών ανά 100.000 κατοίκους, ο αριθμός θανάτων που σχετίζονται με πυρκαγιά ανά 100.000 κατοίκους, ο αριθμός θανάτων που σχετίζονται με φυσικές καταστροφές ανά 100.000 κατοίκους και το ποσοστό ατομικών σχεδίων αντιμετώπισης καταστάσεων εκτάκτου ανάγκης για άτομα με αναπηρία επί συνόλου ατόμων με αναπηρία.
Η στέγαση και οι συνθήκες διαβίωσης είναι επίσης ένα πεδίο ενδιαφέροντος με δείκτες όπως το ποσοστό έκτασης αυθαιρέτων, το ποσοστό του πληθυσμού της πόλης που ζει σε μη αξιοπρεπείς συνθήκες στέγασης, η αναλογία απασχόλησης/στέγασης, ο αριθμός εθελοντών πυροσβεστών και πυροσβεστών μερικής απασχόλησης ανά 100.000 κατοίκους, ο χρόνος απόκρισης από το αρχικό σήμα για υπηρεσίες αντιμετώπισης έκτακτης ανάγκης, ο χρόνος απόκρισης από το αρχικό σήμα για την πυροσβεστική υπηρεσία, ο αριθμός αστέγων ανά 100.000 κατοίκους, το ποσοστό νοικοκυριών που δεν έχουν καταχωρισμένους νόμιμους τίτλους, το ποσοστό του πληθυσμού ΑμεΑ που ζει σε ιδρύματα και το ποσοστό του πληθυσμού ΑμεΑ που ζει σε ανοικτές δομές.
Το δίκτυο πόσιμου νερού και οι συνθήκες υγιεινής είναι μια άλλη σημαντική ενότητα με ζητούμενα όπως το ποσοστό του πληθυσμού που είναι συνδεδεμένο με δίκτυο πόσιμου νερού, με πρόσβαση σε βελτιωμένες συνθήκες υγιεινής, η συνολική οικιακή κατανάλωση νερού ανά κάτοικο (λίτρα/ημέρα) και ο μέσος όρος ετήσιων ωρών διακοπής υπηρεσίας ύδατος ανά νοικοκυριό.
Επίσης ο μέσος όρος του προσδόκιμου ζωής, ο αριθμός των νοσοκομειακών κλινών ανά 100.000 κατοίκους, η θνησιμότητα, το ποσοστό των τακτικών καπνιστών και μια σειρά από άλλους δείκτες προσδιορίζουν τα θέματα υγείας, ενώ καλύπτεται και ο τομέας της διακυβέρνησης.
Διακυβέρνηση
Η προστασία, ανάδειξη και αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς θα ενισχύσει την ελκυστικότητα του τουριστικού προορισμού μέσω αναβάθμισης του αριθμού των ψηφιακών εφαρμογών για πολλαπλές συσκευές (σταθερές, κινητές, κ.λπ.) που αναδεικνύουν πολιτισμικό περιεχόμενο ανά δήμο και ανά έτος.
Στο ίδιο πλαίσιο η εκπαίδευση και η καινοτομία προσδιορίζονται μέσω δεικτών για το ποσοστό γυναικών που εγγράφονται στο σχολείο, το ποσοστό μαθητών που ολοκληρώνουν την πρωτοβάθμια εκπαίδευση, τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση αλλά και την αναλογία μαθητών -εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, το ποσοστό του πληθυσμού που μιλάει τουλάχιστον μία ξένη γλώσσα, το ποσοστό των ΑμεΑ που εγγράφονται στο σχολείο, που ολοκληρώνουν την πρωτοβάθμια ή τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Δείκτες υιοθετούνται επίσης για την αναλογία μαθητών ΑμεΑ-εκπαιδευτικών ειδικής αγωγής σε σχολεία συνεκπαίδευσης πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, το ποσοστό του πληθυσμού που εγγράφεται στο σχολείο, τον αριθμός των πτυχίων ανώτατης εκπαίδευσης ανά 100.000 κατοίκους κ.ά.
Ένα σημαντικό θέμα είναι η εκπροσώπηση των πολιτών/συμμετοχική διακυβέρνηση και η διάρθρωση του εκλογικού σώματος, το ποσοστό συμμετοχής δημοτών στα δημοτικά συμβούλια, εκπροσώπησης χωρίς αμοιβή σε επιτροπές και συμβούλια (ανά φύλο, εθνικότητα, ηλικία, αναπηρία κ.ά.).
Προφανώς και έχει προβλεφθεί να υπάρχουν στοιχεία για τις γυναίκες που απασχολούνται στο εργατικό δυναμικό της Δημοτικής Αρχής της πόλης, τον αριθμό των καταδικαστικών αποφάσεων για διαφθορά ή/και δωροδοκία από υπαλλήλους του δήμου ανά 100.000 κατοίκους κ.ά.
Σημειώνεται ότι το πρότυπο 1437 συμπεριλαμβάνει τους δείκτες επιδόσεων του διεθνούς προτύπου ISO 37120: 2014, Sustainable Development in Communities – Indicators for City Services and Quality of Life και προτείνει πρόσθετους δείκτες για τις σημερινές και αυριανές ανάγκες των ελληνικών πόλεων.
Το παρόν πρότυπο υιοθετεί τις αρχές και τα θέματα βιωσιμότητας και μπορεί να χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με το ΕΛΟΤ ISO 37101, Συστήματα Διαχείρισης της Βιωσιμότητας των πόλεων – Αρχές και απαιτήσεις και οδηγίες εφαρμογής ή με άλλα πρότυπα συστημάτων διαχείρισης όπως το ΕΛΟΤ EN ISO 9001 για την ποιότητα ή το ΕΛΟΤ EN ISO 14001 για την περιβαλλοντική διαχείριση.
Ο πυλώνας της οικονομίας
Η ενότητα για την οικονομία, την απασχόληση και την κοινωνική συνοχή περιλαμβάνει δείκτες από τον αριθμό των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων ανά 100.000 κατοίκους, το ποσοστό ανεργίας της πόλης και την εκτιμώμενη αξία της εμπορικής και βιομηχανικής ιδιοκτησίας μέχρι το ποσοστό πληθυσμού της πόλης που ζει σε συνθήκες φτώχειας, το ποσοστό των αυτοαπασχολούμενων, των άνεργων γυναικών, των ανθρώπων που επισκέπτονται την πόλη ετησίως, το ποσοστό του πληθυσμού ΑμεΑ, το μέσο οικογενειακό εισόδημα κ.α. Επίσης υπάρχει ειδική μέριμνα για τη δημοσιονομική αυτάρκεια με την ενσωμάτωση δεικτών όπως ο λόγος εξυπηρέτησης χρέους (δαπάνες εξυπηρέτησης χρέους ως ποσοστό ιδίων εσόδων του Δήμου), τα κεφαλαιουχικά έξοδα ως ποσοστό των συνολικών δαπανών, τα ίδια έσοδα ως ποσοστό επί των συνολικών εσόδων και ο φόρος που εισπράττεται ως ποσοστό φόρου που χρεώνεται.
Ο πυλώνας του περιβάλλοντος
Στην ενότητα για το περιβάλλον εξετάζονται οι εκπομπές CO2, η ποιότητα του αέρα αλλά και η ηχορύπανση μέσω δεικτών που δίνουν μεταξύ άλλων δεδομένα για τη συγκέντρωση μικρών σωματιδίων (PM2.5), τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου που μετρούνται σε τόνους ανά κάτοικο, τη συγκέντρωση NO2 (διοξείδιο του αζώτου), SO2 (διοξειδίου του θείου) και O3 (όζοντος).
Στον ίδιο πυλώνα υπάρχουν ειδικές ενότητες δεικτών όπως για την προστασία των περιαστικών οικοσυστημάτων σε υδάτινο και χερσαίο περιβάλλον, καθώς και τη χρήση αειφορικών μορφών ενέργειας και εξοικονόμηση ενέργειας.
Μεταξύ άλλων προτείνεται η συλλογή δεδομένων για τη συνολική οικιακή χρήση ηλεκτρικής ενέργειας ανά κάτοικο (kWh/έτος), το ποσοστό του πληθυσμού της πόλης με εξουσιοδοτημένη ηλεκτρική υπηρεσία, την κατανάλωση ενέργειας των δημόσιων κτιρίων ανά έτος (kWh/m²/έτος), το ποσοστό συνολικής ενέργειας που προέρχεται από ανανεώσιμες πηγές, ως τμήμα της συνολικής κατανάλωσης ενέργειας της πόλης, μέχρι τον μέσο αριθμό ηλεκτρικών διακοπών ανά πελάτη ανά έτος.
Έμφαση δίνεται επίσης στους δημόσιους χώρους, που περιλαμβάνουν δείκτες από το αστικό πράσινο και το ποσοστό ενδημικών και άνυδρων δένδρων, το μήκος των ποδηλατοδρόμων, το μήκος σε χιλιόμετρα προσβάσιμων σε ΑμεΑ πεζοδρομίων/πεζοδρόμων, μέχρι τον αριθμό των εγκαταλελειμμένων κτιρίων και την ετήσια αύξηση των επιφανειών των πεζοδρομίων.
Δέσμη δεικτών έχει αναπτυχθεί επίσης για τις συγκοινωνίες και μεταφορές αλλά και για τις τηλεπικοινωνίες και τις τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών και τη διαχείριση στερεών και υγρών αποβλήτων, σε συνδυασμό με τη διάδοση των αρχών της κυκλικής οικονομίας.
