Του Δημήτρη Τζάνα,
Οικονομολόγου
Η ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΗ 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922 αποτελεί την αφορμή για πολλαπλά αφιερώματα ώστε να μάθουμε τα γεγονότα, για να προκύψει στη συνέχεια ο αναγκαίος αναστοχασμός. Επικεντρώνω σε μια σημαντική πτυχή που συντελείται τον Μάρτιο του 1922, οπότε ο Ελληνικός Στρατός βρίσκεται στη Μικρά Ασία, με τις στρατιωτικές δαπάνες να έχουν εκτοξευθεί στο 18% του ΑΕΠ (βλ. Γ. Δερτιλής, «Επτά Πόλεμοι, Τέσσερις Εμφύλιοι, Επτά Πτωχεύσεις, 1821-2016», σελ. 89) και τον ακαδημαϊκό Ανδρέα Ανδρεάδη να τις υπολογίζει στο 63% των συνολικών κρατικών εσόδων!
ΚΑΘΩΣ ο προϋπολογισμός παρουσίαζε έσοδα τακτικά 715 εκατ. και έξοδα τακτικά 1.400 εκατ. εν όψει του δυσβάστακτου κόστους της Μικρασιατικής Εκστρατείας, ο υπουργός Οικονομικών της κυβέρνησης Καλογερόπουλου, Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης, καλείται να καλύψει το έλλειμμα. Καθώς η έκδοση του νέου χρήματος που είχε ήδη χρησιμοποιηθεί αποκλείστηκε, για να μην ενισχυθεί περισσότερο ο πληθωρισμός, ο Πρωτοπαπαδάκης βρήκε τη λύση του «αναγκαστικού δανείου»: διχοτόμησε τα χαρτονομίσματα, με το μισό που έφερε την εικόνα του Γεωργίου Σταύρου να παραμένει στην κυκλοφορία. Το άλλο μισό ανταλλασσόταν με 20ετή κρατικά ομόλογα επιτοκίου 6,5% που ενεχυριάστηκε στην έχουσα και το εκδοτικό προνόμιο Εθνική Τράπεζα.
ΟΙ ΠΟΛΙΤΕΣ, δηλαδή, δάνεισαν υποχρεωτικά τα μισά χρήματά τους με αντάλλαγμα ισόποσης αξίας μακροπρόθεσμα ομόλογα (υποτίμηση της δραχμής κατά 50%) και έτσι συντελέστηκε η πρώτη φάση της τέταρτης πτώχευσης του ελληνικού κράτους με τη μερική αποποίηση του εσωτερικού δημόσιου χρέους. Με την κατάρρευση του μετώπου επήλθε στάση πληρωμών και ως προς το εξωτερικό δημόσιο χρέος, ολοκληρώνοντας τη δεύτερη φάση της πτώχευσης. Ο ίδιος ο Πρωτοπαπαδάκης, αντιλαμβανόμενος το δραματικό των ανακοινώσεών του στην Εθνοσυνέλευση, ζήτησε από τους βουλευτές αυτοσυγκράτηση και αποφυγή διακράτησης στερεών αντικειμένων που μπορούσαν να ριφθούν κατά της κεφαλής του!
ΑΠΟ ΤΟΤΕ πολλά άλλαξαν, για να μείνουν ωστόσο ίδια, όπως θα μπορούσε να υποστηριχθεί, παραφράζοντας τη φράση του Τανκρέντι Φαλκονέρι στον θείο του Πρίγκιπα ντι Σαλίνα στην πιο διάσημη φράση του «Γατόπαρδου», βιβλίου του συγγραφέα Τζουζέπε Τομάζι ντι Λαμπεντούζα. Για διαφορετικούς λόγους (χρηματοοικονομική κρίση, Covid-19 και όχι αυξημένες στρατιωτικές δαπάνες έως το 2021), το παγκόσμιο χρέος έφτασε τα 305 τρισ. δολάρια στο τέλος του πρώτου τριμήνου του 2022 ξεπερνώντας το 350% του ΑΕΠ, αποτέλεσμα της επεκτατικής δημοσιονομικής και νομισματικής πολιτικής που έγινε παντού στον πλανήτη λόγω της πανδημίας.
Η ΟΥΚΡΑΝΙΚΗ κρίση, που ακολούθησε με τα παρεπόμενά της, είναι βέβαιο ότι θα προκαλέσει νέα επιδείνωση του χρέους στη συνέχεια εν όψει της πιθανολογούμενης παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης. Με το ελληνικό χρέος, ωστόσο, να φτάνει μεν το 193% του ΑΕΠ στο τέλος του 2021, αλλά να υποχωρεί φέτος στο 170%, καθώς επιτυγχάνεται υψηλός ρυθμός ανάπτυξης (ίσως πάνω από 6% λόγω της πραγματοποίησης αυξημένων φορολογικών εσόδων), ενώ σχεδόν το 80% του χρέους είναι χαμηλότοκο, αφού είναι «κρατικό» (προς τον ESM και άλλα ευρωπαϊκά κράτη), μακροπρόθεσμο και με περίοδο χάριτος. Χωρίς, ωστόσο, επαναλαμβανόμενα υψηλούς ρυθμούς μεγέθυνσης και πλεονασματική δημοσιονομική διαχείριση (πρωτογενή πλεονάσματα), η εξυπηρέτηση του δημόσιου χρέους σύντομα μπορεί να αποτελεί μεγάλο αγκάθι εν όψει της διαμόρφωσης περιβάλλοντος υψηλών επιτοκίων από τις κεντρικές τράπεζες για να τιθασευτεί ο πληθωρισμός, δυσκολεύοντας την έξοδο στις αγορές για την αναχρηματοδότηση των ελληνικών ομολόγων.
ΤΗΝ ΙΔΙΑ ώρα, ο διεθνούς φήμης οικονομολόγος Νουριέλ Ρουμπινί προειδοποιεί ότι έρχεται η στασιμοπληθωριστική κρίση χρέους, καθώς συνυπάρχουν υπερχρεωμένες επιχειρήσεις, υπερτροφικό σκιώδες τραπεζικό σύστημα, υπερχρεωμένα νοικοκυριά και μεγάλος αριθμός υπερχρεωμένων χωρών, αναδυομένων αλλά και δυτικών, όπως οι ΗΠΑ με δημόσιο χρέος 31 τρισ. δολάρια ή 122% του ΑΕΠ και η Ιταλία με χρέος πάνω από το 150% του ΑΕΠ.
ΤΟ 1922 ο Πρωτοπαπαδάκης νομοθετούσε την έκδοση 20ετούς υποχρεωτικού δανεισμού από το μισό των ρευστών διαθεσίμων των πολιτών για να χρηματοδοτήσει τις στρατιωτικές δαπάνες. Το 2020 ο Τζορτζ Σόρος ζητούσε την εκτεταμένη χρήση ομολόγων άληκτου κεφαλαίου για τη χρηματοδότηση του Ταμείου Ανάκαμψης από την Ε.Ε. με στόχο την άμεση δρομολόγηση κρατικών δράσεων για να αναζωογονηθεί η οικονομία μετά τους περιορισμούς της περιόδου του κορονοϊού. Το αποτέλεσμα και στις δύο περιπτώσεις είναι κοινό: η αύξηση του χρέους. Το 1922 η στρατιωτική ήττα οδήγησε την Ελλάδα στην πτώχευση. Σήμερα, αν και οι παρεμβατικοί μηχανισμοί (κεντρικές τράπεζες, ΔΝΤ, Ε.Ε., κυβερνητικές δράσεις) είναι σε επαγρύπνηση, το μέγεθος των «μαύρων κύκνων» που έχουν σωρευθεί στο παγκόσμιο περιβάλλον προκαλεί εύλογη ανησυχία, προκαλώντας αναταράξεις στις αγορές που αδυνατούν να βρουν επενδυτικό καταφύγιο πέραν των μετρητών.
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ, η αδυναμία εξυπηρέτησης των κάθε είδους υποχρεώσεων κρατών και πολιτών πρέπει να αντιμετωπίζεται με αυξημένη ευρηματικότητα: με την εύλογη περίοδο χάριτος, ώστε να αρχίσει η πληρωμή τους όταν θα αποκατασταθεί η ροή των εισοδημάτων τους, την επιμήκυνση της περιόδου αποπληρωμής, τον επαναπροσδιορισμό του επιτοκίου της οφειλής σε συνάφεια με τη δυνατότητα εξυπηρέτησης των υποχρεώσεων, τον διαχωρισμό του οφειλόμενου κεφαλαίου σε εκείνο που θα εξυπηρετείται και εκείνο που θα τεθεί σε αναστολή, την εξέταση της δυνατότητας οριστικής διαγραφής μέρους του χρέους και την επανεξέταση των προσφερόμενων εξασφαλίσεων. Διαδικασίες που συνιστούν την καθημερινή συναλλακτική πραγματικότητα, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
